Awraziya kiñlegendä 38

Şanxay xezmättäşlek oyışmasınıñ 14 nçe yuğarı däräcäle oçraşuı 11-12 nçe sentyabr könnärendä Tacikstan başqalası Düşämbedä uzdı. Cıyılışta Rusiya Federatsiyäse, Qazaqstan, Qırğızstan, Qıtay, Tacikstan häm Üzbäkstan liderları qatnaştı. İran ilbaşı Xasan Ruhani, Mongoliya ilbaşı Tsakhiagiin Elbegdorj, Äfganstan däwlät başlığı Hamid Karzai häm Hindıstan tışqı eşlär ministrı Sushma Swaraj yuğarı däräcäle oçraşuda küzätüçe sıyfatında üz urının aldı. Törekmänstan däwlät başlığı Gurbangulı Berdimuxammedov isä cıyılışta däräcäle qunaq bularaq qatnaştı. Yuğarı däräcäle oçraşuda Şanxay xezmättäşlek oyışmasınıñ kiñäyüenä mömkinlek tudıruçı dokumentlar qabul itelde.

Düşämbedä uzğan cıyılış xalıqara säyäsättä bik aktiv könnär küzätelgän waqıtqa turı kilde. Bälki dä näq menä bu säbäplär arqasında Şanxay xezmättäşlek oyışması illäre liderları oyışmağa äğzalıq öçen yana protseduranı rasladı. Yuğarı däräcäle oçraşu azağında Şanxay xezmättäşlek oyışmasına äğza bulırğa teläwçe illär öçen Yöklämä memorandumı imzalandı. Bu qısada Hindıstan häm Paqıstan 2015 nçe yılda Ufada uzaçaq çirattağı yuğarı däräcäle oçraşuda Şanxay xezmättäşlek oyışmasına äğza itep qabul itelergä mömkin. Qazaqstan däwlät başlığı Nursoltan Nazarbayev İrannıñ atom-töş eşçänlekläre mäs’äläsendä Tähran häm 5+1 illäre arasında oktyabr ayına qadär kileşü tä’min itelä alsa İrannıñ da Şanxay xezmättäşlek oyışmasına töp äğza bula alaçağın belderde.

Yuğarı däräcäle oçraşu azağında Düşämbe beldergese imzalandı. 19 maddädän torğan urtaq beldergedä Şanxay xezmättäşlek oyışması illäreneñ Ukrainada tınıçlıq urnaştıru häm ildäge krizisnı tulısınça çişü maqsatlı söyläşü barışın däwam itterü yaqlı buluları assızıqlandı.

Deklaratsiyädä Süriyädäge krizisnı barı tik säyäsi häm diplomatik yullar belän , barlıq yaqlar qatnaşında milli dialog belän çişärgä çaqırıldı. Beldergedä Şanxay xezmättäşlek oyışması illäreneñ Äfganstan çişeleşe belän bäyle xalıqara tırışlıqlarda Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ rolen arttıruı soraldı.

Rusiya yuğarı däräcäle oçraşuda Şanxay xezmättäşlek oyışmasınıñ çirattağı räislegen Tacikstannan räsmi räweştä qabul itep aldı. Mäs’älä belän bäyle belderü yasawçı Rusiya Federatsiyäse däwlät başlığı Vladimir Putin Şanxay xezmättäşlek oyışmasınıñ regional iminlektäge rolen arttıru, küp millätle iqtisad proyektları äzerläw , mädäni häm humanitar bäyläneşlärne nığıtu , regional häm global problemalarğa qarata urtaq totış buldıru häm oyışma öçen yaña strategiya planı äzerläwne berençe çirattağı maqsatları buluın belderde.

Yuğarı däräcäle oçraşuda xalıqara avtoyul öçen uñaylı şartlar tudıru xaqında xökümätlär arası kileşü imzalandı. Bu kileşü Yefäk yulı proyektın canlandıru , äğza däwlätlär arasında säwdäne üsterü cähätennän zur ähämiyätkä iyä.

1996 nçı yılda Qıtay belän aña çiktäş elekke Sovetlar Berlege illäre arasındağı problemalarnı xäl itü öçen tözelgän oyışma xäzerge waqıtta möhim xalıqara oyışmağa äwerelde. Küzätüçe illärneñ oyışmağa tulı äğza bularaq quşıluı dönya säyäsäteneñ balansın üzgärtäçäk üzençälekkä iyä. Könbatış illäre Rusiyägä sanktsiya qullanunı däwam ittergändä Şanxay xezmättäşlek oyışması kebek xalıqara oyışmalar bu wäzğiyättän tağın da nığıyaçaq. Rusiya oyışmanıñ çirattağı räislegennän tışqı säyäsätendä bik näticäle faydalanaçaq älbättä.

Törekmänstan däwlät başlığı Gurbangulı Berdimuxammedovnıñ cıyılışta däräcäle qunaq bularaq qatnaşuı Törekmänstan tışqı säyäsäteneñ üzgärä başlawın ,ilneñ monnan soñ regional mäs’älälärgä tağın da kübräk iğtibar biräçägen kürsätä.

Üzbäkstan ilbaşı İslam Kärimovnıñ yuğarı däräcäle oçraşuda Ukraina krizisında Rusiya mänfäğätläreneñ iğtibarsız qaldırılmawı kiräklegen belderüe Üzbäkstannıñ könbatış häm Qıtay belän kileşülär tä’min itkännän soñ Rusiya belän dä mönäsäbätlärne yuğarı däräcädä totarğa teläwen çağıldıra.

Yuğarı däräcäle oçraşu qısasında liderlar ike yaqlı söyläşülär dä ütkärde. Xätta berençe tapqır Rusiya, Qıtay häm Mongoliya liderlarınıñ öç yaqlı oçraşuı uzdı. Bu söyläşüne Seber töbägen canlandıru ,tarixi Rusiya-Qıtay xezmättäşlegennän Mongoliyanıñ da faydalanırğa teläwe dip äytergä mömkin.

Başqa ber iğtibarnı cälep itkän waqiğa – Qıtay belän Tacikstannıñ mönäsäbätlären strategik urtaq däräcäsenä kütärüçe kileşügä qul quyuları ide. Bu räweşle Qıtay Urta Aziya illäreneñ barısı belän dä yuğarı däräcäle mönäsäbät urnaştıruğa ireşte. Qıtay ilbaşı Xi Jinpingnıñ äğza illär belän iqtisad tarmağında xezmättäşlekne nığıtu maqsatı belän 5 milliard dollar külämendä kredit bireläçägen belderep, Qıtay-Awraziya iqtisadi xezmättäşlek fondı qorılunı täqdim itüeneñ näticäläre kürenä başladı.

Kürüebezçä, Qıtay oyışmadan telägänen ala. Sanktsiyälär arqasında oyışma eçendäge köndäşlek ikençe planğa qalğan , küzätüçelär öçen äğzalıq işege dä açılğan. Könbatışnıñ Äfganstannan çigenüe kiläçäktä oyışma üz östenä alaçaq missiya cähätennän sınap qaraw üzençälegendä bulaçaq.