دیدار رئیسی با پوتین و امکان برقراری روابط استراتژیک ایران-روسیه

سفر دو روزه سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران به مسکو، پایتخت روسیه که دیروز پایان یافت و دیدارهای سیاسی و اقتصادی وی با مقامات ارشد این کشور، به‌ویژه ولادیمیر پوتین رخداد مهمی بود و باعث شد دیپلمات‌ها، تحلیلگران و کارشناسان مسائل بین‌المللی پیرامون امکان برقراری روابط استراتژیک بین طرفین و دلایل و موانع مختلف آن به اظهارنظر بپردازند.

سخنان مسئولین دیپلماسی و رسانه‌های رسمی ایران نیز نشان می‌دهد که یکی از اهداف این سفر ارتقای روابط ایران-روسیه به سطح راهبردی بوده است. به‌عنوان مثال، روزنامه «کیهان» وابسته به رهبر ایران که مدیرمسئول آن توسط وی منصوب می‌شود در تیتر اصلی دیروز (20 ژانویه) خود نوشت: «طراحی اجزای روابط راهبردی در مذاکره رئیسی-پوتین».

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران هم یک روز پیش از رفتن رئیسی به مسکو اظهار داشت: موضوعات متنوع راهبردی در روابط تهران و مسکو وجود دارد. ما روسیه‌ی‌ پوتین را متفاوت از شوروی سابق دانسته و نگاه راهبردی دو کشور به مناسبات خارجی را نقطه اتکای روابط جدید می‌دانیم.

رئیسی نیز در دیدار با پوتین گفت: «هیچ محدودیتی برای گسترش و توسعه روابط با روسیه نداریم و خواهان برقراری روابط راهبردی هستیم. اسناد همکاری راهبردی داریم که می‌تواند افق این همکاری را در طول 20 سال مشخص کند. به دنبال افزایش حجم روابط تجاری با روسیه هستیم و تلاش زیادی در این زمینه انجام خواهیم داد».

این تمایل تهران را می‌توان بخشی از سیاست «نگاه به شرق» سیاستمدارانی مانند آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای رهبر ایران، علی‌اکبر ولایتی، فرماندهان سپاه و غیره دانست. از سوی، دیگر کسانی از قبیل علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدمحمد خاتمی، حسن روحانی و حتی محمود احمدی‌نژاد متمایل به غرب یا داشتن رابطه نسبتا متوازن با دو قطب جهان بودند.

قصد ایران برای برقراری روابط استراتژیک با روسیه در 10 سال اخیر آشکارتر بیان شده است. به‌ویژه پس از دخالت مشترک و نظامی طرفین در جنگ سوریه که 500 هزار کشته و میلیون‌ها زخمی و معلول در پی داشته است و بر اساس آمار کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل، حدود 50 درصد مردم این کشور نیز در داخل و خارج آواره شده‌اند.

مسئولین ایران طی این سال‌ها بارها وعده حمایت راهبردی روسیه از کشورشان را داده‌اند. برای نمونه، ولایتی، مشاور امور بین‌الملل رهبر ایران در جولای 2018 پس از دیدار با پوتین گفت که او وعده سرمایه‌گذاری تا سقف 50 میلیارد دلار در صنایع نفت این کشور را داده است. این درحالی است که تبادل تجاری سالانه طرفین در دهه‌های گذشته هرگز از 2 میلیارد دلار فراتر نرفته است.

سابقه رفتاری روس‌ها در سالیان اخیر و برخی حواشی این سفر مانند استقبال سردشان از رئیسی و فاصله صندلی او با پوتین باعث شده است تا برخی سیاستمداران ایران نسبت به این هدف کشورشان خوش‌بین نباشند. در این زمینه، برای امتناع از اطاله کلام تنها به سخنان حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، استاد علوم سیاسی دانشگاه، رئیس سابق کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران در سرمقاله امروز روزنامه «آرمان» اشاره می‌شود.

وی در این زمینه نوشته است: طرف ایرانی سعی می‌کند رابطه با روسیه را یک رابطه راهبردی تلقی کند. وقتی که ایران پایگاه نوژه را در اختیار نیروی هوایی روسیه قرار داد، به این معنا بود که فقط در یک رابطه راهبردی چنین امکانی شکل می‌گیرد، ولی نگاه روسیه و نگاه پوتین به ایران، نگاه راهبردی نیست، بلکه یک نگاه تاکتیکی است. اگر بخواهیم مصداق این نگاه تاکتیکی را تعریف کنیم، عدم کمک روسیه به ایران در ایام تحریم است که حتی حاضر نشد در فروش نفت با ایران با تخفیف ویژه همکاری کند.

او همچنین گفته است: «روسیه در سوریه بعد از شکست داعش در سوریه نگاه راهبردی به ایران نداشت. به‌عنوان مثال زمانی که هواپیماها و موشک‌های رژیم صهیونیستی مواضع نیروهای طرفدار ایران را بمباران می‌کردند، حتی اجازه به‌کار انداختن پدافند اس-300 به سوریه داده نمی‌شد. این نشان می‌دهد که برخلاف ایران که یک نگاه راهبردی در رابطه با روسیه دارد، این نگاه در روسیه دقیقا شکل نگرفته به این دلیل که مسئولان ایرانی به‌شدت خوشبینانه به رابطه ایران و روسیه نگاه می‌کنند».

در همین راستا، دکتر محمود شوری، کارشناس ارشد و معاون موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) نیز در گفت‌وگو با خبرگزاری آناتولی اظهار داشت: ایران تمایل دارد که هر نوع تعامل با روسیه را راهبردی بدانند، اما نوع تعریف تحلیلگران روس از رابطه کشورشان با ایران چنین نیست که آن را راهبردی تلقی کنند. اگر طبق استاندارهای ادبیات بین‌الملل به رابطه ایران و روسیه نگاه کنیم، طبیعتا سخت است که این رابطه را راهبری بدانیم؛ نه منافع درازمدت مشترک و نه همکاری‌های نهادی و سازمان‌یافته میان ایران و روسیه مشاهده می شود.

وی در ادامه خاطرنشان کرد: «اگرچه روابط راهبردی بین ایران و روسیه جاری و ساری نیست،‌ اما همکاری‌های دو کشور تا به‌حال نتایج قابل‌توجهی داشته است. همکاری‌های طرفین در سطح بین‌الملل مثل موضوع هسته‌ای، تعاملات تسلیحاتی و مسئله سوریه پیامدها و تاثیرات راهبردی داشته است. این بحث که «روابط ایران و روسیه چقدر راهبردی است» به بهبود رابطه طرفین هیچ کمکی نخواهد کرد. اما اگر به مواضع طرفین نگاه کنیم، برخی همکاری‌ها و همسویی‌های مشاهده می‌شود که اغلب تاثیراتی استراتژیک در سطح بین‌الملل داشته است».

-عوامل موثر در تحکیم روابط ایران و روسیه

شوری درباره اینکه «چه عواملی می‌تواند روابط ایران و روسیه را به سطح راهبردی ارتقا دهد» نیز گفت: دشوار است که تصور کنیم ایران و روسیه همکاری نزدیکی طبق معیارهای بین‌المللی داشته باشند. هم ایران و هم روسیه اهدافی در سطح بین‌الملل و همچنین منطقه دنبال می‌کنند که برای هر دو کشور در اولویت قرار دارد. به‌همین دلیل امکان مشارکت تاثیرگذارشان کم می‌شود. البته مسائل مشترکی وجود دارد، که می‌تواند حداقل به‌طور مقطعی و در یک موضوعی خاص همکاری ایران و روسیه را به سطح راهبردی برسانند.

او افزود: اما تصور اینکه از طریق انعقاد توافق‌هایی یا مشارکت در مجموعه یا سازمان‌‌هایی، رابطه به سطحی برسد که طرفین برای همکاری، تعهد استراتژیک داشته باشند،‌ تصوری محال است. البته وجود برخی از پیوندهای استراتژیک در میان کشورها طبیعتا می‌تواند رابطه را به سطحی استراتژیک ارتقا دهد، اما من در روابط ایران- روسیه چنین پیوندهای استراتژیکی را نمی‌بینیم. اگرچه در موضوع‌هایی مثل احداث نیروگاه هسته‌ای بوشهر برای مقطعی کوتاه این اتفاق افتاد،‌ اما چنین توافقاتی آغاز و پایانی دارند، اما کریدور شمال و جنوب حتما می‌تواند در ارتقای روابط ایران و روسیه کمک‌رسان باشد.

-موانع موجود

معاون موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) درباره عواملی که مانع برقراری روابط راهبردی میان ایران و روسیه می‌شوند نیز اظهار داشت: اهداف سیاست‌ خارجی طرفین با یکدیگر در تضاد هستند. یکی از مهم‌ترین نمونه‌های ملموس، رابطه مسکو با تل‌آویو و نگاه نظام سیاسی ایران به اسرائیل است. مسئله این کشور در نوع سیاست منطقه‌ای ایران و روسیه بسیار تعیین‌کننده است. به‌همین دلیل طرفین با وجود اینکه مثلا در طرح امنیتی روسیه برای خلیج ‌فارس اشتراک نظر زیادی دارند،‌ به‌ دلیل مسئله اسرائیل همکاری‌ تهران-مسکو در سطح بالایی شکل نمی‌گیرد.

این کارشناس باسابقه روابط بین الملل در پایان تصریح کرد: «یکی دیگر از عواملی که مانع از ارتقای رابطه ایران و روسیه به سطح راهبردی می‌شود،‌ فقدان نیازها و ظرفیت‌های مشترک برای گسترش همکاری‌های اقتصادی است. ایران و روسیه هر دو انرژی‌محور هستند و اقتصادشان بر مبنای صدور این کالا توسعه پیدا کرده است. به‌‌همین

دلیل، شاید ظرفیت‌ها و امکاناتی که بتواند تعامل ایران و روسیه را پیوند بیشتری بزند، کمتر وجود دارد. البته موضوعات زیادی در بین ایران و روسیه وجود دارد که می‌توانند به همکاری‌های اقتصادی دو کشور کمک کند. اما به‌هرحال علی‌العموم روابط ایران و روسیه در حوزه اقتصادی محدودیت‌هایی دارد که مانع از ارتقای رابطه و همکاری می‌شود».