عوامل موثر بر روند عضویت ایران در پیمان شانگهای

سازمان همکاری شانگهای از دل «شانگهای 5» بیرون آمد که شامل گفت‌وگوهایی میان کشورهای چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان در سال‌های 1997-1996 بود. پس از پیوستن ازبکستان در سال 2001، سازمان همکاری شانگهای با هدف همکاری‌های امنیتی، اقتصادی و فرهنگی شکل گرفت؛ در حالی‌که تاکیدش همواره بر «سه شرّ» تروریسم، جدایی‌طلبی و افراطی‌گری بوده است.

در حال حاضر اعضای اصلی این سازمان عبارتند از چین، روسیه، هند، پاکستان، تاجیکستان، ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان و (اکنون) ایران. افغانستان، بلاروس و مغولستان نیز عضو ناظر سازمان هستند. سازمان همکاری شانگهای از همان ابتدا پذیرای دیگران بوده و از سال 2004 باب همکاری با دیگر کشورها را در قالب اعضای ناظر گشوده است. با این وجود سازمان فاصله خود با قدرت‌های غربی را حفظ کرده و حتی پیشنهاد همکاری ایالات متحده با سازمان، رد شده است. این رویکرد موجب واکنش‌هایی منفی در غرب شد تا جایی که برخی این سازمان را حتی پیش از عضویت هند، پاکستان و ایران، «اوپک با بمب (هسته ای)» توصیف کردند.

در حالی که هند و پاکستان در سال 2017 به عضویت کامل سازمان در آمدند، ایران به همراه هند و پاکستان به‌عنوان عضو ناظر سازمان همکاری شانگهای پذیرفته شد و تهران باید تا اجلاس سپتامبر سران در تاجیکستان برای عضویت کامل منتظر می‌ماند. با وجود تایید عضویت کامل، اجرای آن مدتی طول خواهد کشید کما اینکه عضویت هند و پاکستان نیز دو سال به طول انجامید.

ایران علی‌رغم برخورداری از جایگاه عضو ناظر، مشکلاتی در مسیر عضویت کامل خود در سازمان همکاری شانگهای داشته است. در اجلاس 2010 سران در تاشکند اعضای سازمان مقرر کردند کشورهای خواهان عضویت در سازمان نباید مورد تحریم سازمان ملل باشند که پیام روشنی در عدم تمایل به عضویت ایران بود. پس از امضای برجام و لغو تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، موضوع عضویت این کشور بار دیگر مطرح شد، اما عضویت این کشور همچنان با موانعی روبرو بود که این امر را چندین سال به تاخیر انداخت. مخالفت تاجیکستان، تحریم‌های آمریکا و تعلل چین از دلایل عمده تاخیر عضویت ایران به شمار می‌روند.

تنش میان ایران و تاجیکستان مانعی عمده سر راه پیوستن ایران به این سازمان بوده است. روند تصمیم‌گیری سازمان بر اساس موافقت همه اعضای آن است و کشوری مانند تاجیکستان نیز می‌توانست عضویت ایران را به تاخیر بیاندازد. مشکل اصلی تاجیکستان با عضویت ایران عمدتا از دسامبر 2015 و زمانی آغاز شد که ایران از محی‌الدین کبیری، رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان برای شرکت در کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی در تهران دعوت کرد. تنها چند ماه قبل دولت تاجیکستان این حزب را به تدارک کودتا متهم و فعالیت آن را ممنوع کرده بود. دوشنبه مدعی بود برخی در ایران از این حزب حمایت می‌کنند و از دیدار کبیری با آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای ناخشنود بود.

تاجیکستان نگران این بود که تغییر جایگاه ایران در سازمان همکاری شانگهای موضع دوشنبه در مورد حزب نهضت اسلامی را تضعیف کند. با وجود اختلافات گذشته، به نظر می‌رسد دوشنبه و تهران در نهایت تصمیم گرفته‌اند روابطی غیرایدئولوژیک و مبتنی بر منافع طرفین را در پیش گیرند. به‌عنوان مثال آنها در آوریل 2021 توافق همکاری دفاعی امضا کردند که می‌تواند به همکاری‌های امنیتی بیشتری در آینده منجر شود. ایران تلاش می‌کند قدری از فشار شدید و انزوای ناشی از تحریم‌های آمریکا بکاهد و تاجیکستان محصور در خشکی نیز به خاک ایران برای دسترسی آسان به دریای آزاد نیاز دارد.

تحریم‌ها علیه ایران نیز از عوامل کلیدی رد درخواست ایران برای عضویت کامل در این سازمان بوده است. پس از اتمام تحریم‌های سازمان ملل، تحریم‌های آمریکا اعضای این سازمان را نگران فرافکنی مشکلات ایران به کشورهای عضو کرده بود. اگر چه روابط روسیه و چین نیز همواره با آمریکا گرم نبوده است، اما این دو کشور کلیدی سازمان همکاری شانگهای همواره از تنش مستقیم با آمریکا اجتناب کرده‌اند. آمریکا از همان ابتدا مخالف سرسخت عضویت ایران در سازمان بوده و احتمال عضویت یک کشور «حامی تروریسم» در سازمانی که هدفش را مبارزه با تروریسم معرفی می‌کند، از دید آمریکا غیرقابل قبول دانسته می‌شد. علی‌رغم رد ادعاهای آمریکا علیه تهران توسط پیمان شانگهای، مخالفت آمریکا تاثیر مخربی بر موقعیت ایران در سازمان داشته است. سیاست چین برای همزیستی صلح‌آمیز با آمریکا نیز پکن را درمورد عضویت ایران دچار تردید می‌کرد. با توجه به موضع تند ایران و آمریکا علیه همدیگر چین نگران بود که عضویت کامل ایران، پیمان شانگهای را سازمانی ضد منافع آمریکا جلوه دهد. بنابراین چین در انتظار بهبود روابط ایران و آمریکا برای تایید عضویت کامل ایران بوده است. این تعلل پکن از دید ناظران دور نماند و حتی به نشانه شکاف بین چین و روسیه حامی عضویت ایران قلمداد شد. به‌ویژه آنکه بعد از اظهار تمایل ترکیه برای احتمال عضویت در سازمان همکاری شانگهای، پکن حمایت کامل خود از عضویت این کشور را اعلام کرده بود.

با وجود تعلل گذشته چین در مورد عضویت ایران، شرایط در سال‌های اخیر به نفع ایران تغییر کرده است. طی چند سال گذشته روابط آمریکا و چین رو به وخامت رفته و در موارد بسیاری از جنگ تجاری تا وضعیت هنگ‌کنگ و شرایط مسلمانان سین کیانگ، چین خود را زیر فشار فزاینده آمریکا می‌بیند. همانطور که روزنامه «گلوبال تایمز» حزب کمونیست چین می‌نویسد زیر فشار همه‌جانبه آمریکا تقویت روابط با ایران انتخاب بدی نبوده و از نظر پکن به تغییر موازنه قدرت و مهار آمریکا کمک می‌کند. ایران نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی موثرش نقش مهمی در اتصال شرق و غرب طی برنامه بلندپروازانه ابتکار کمربند و جاده چین بازی می‌کند که با امضای قرارداد راهبردی 25 ساله محتمل‌تر شده است.

شرایط کنونی آسیای مرکزی و خروج آمریکا از افغانستان یکی از عوامل تغییر رویکرد کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در مورد عضویت ایران محسوب می‌شود. سازمان مذکور همواره جلوگیری از تبدیل آسیای مرکزی به یک خاورمیانه دیگر را از موفقیت‌های خود دانسته، اما تهدیدهای فزاینده مانند موج پناهجویان، تروریسم، و قاچاق مواد مخدر پس از خروج شتابزده آمریکا از افغانستان اعضای سازمان همکاری شانگهای را نگران کرده است. در شرایط کنونی همانطور که تلویزیون دولتی چینی «سی.جی.تی.اِن» خاطرنشان می‌کند این سازمان، ایران را کشوری قدرتمند و بانفوذ در منطقه می‌بیند که می‌تواند به حل مشکلات امنیتی کمک کند. در حالی‌که گروه طالبان کنترل کامل افغانستان و مناطق هم‌مرز با تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، پاکستان و ایران را به دست دارد عضویت ایران بر اهمیت سازمان همکاری شانگهای به‌عنوان عامل اصلی حل مسائل افغانستان می‌افزاید.

روسیه نیز از کشورهایی است که رویکرد گذشته خود نسبت به عضویت ایران در سازمان شانگهای را تغییر داده است. مخالفت روسیه در واقع بخشی از رویکرد عمومی سیاست خارجی این کشور در اجتناب از تنش با غرب بوده است، اما در عین حال این کشور ایران را به چشم برگ برنده در روابطش با غرب نگریسته است. به‌عنوان مثال گزارش‌ها حاکی است طی توافقی غیررسمی بین آمریکا و روسیه پس از جنگ 2008 روسیه و گرجستان، مسکو از تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران حمایت کرده و در عوض آمریکا اعتراضی به موضع روسیه در قبال ابخازیا و اوستیای جنوبی نکرده است. به هر حال روسیه به‌تدریج نسبت به مواضع غرب در موارد متعددی سرخورده شد از جمله در واکنش غرب به تنش در روابط روسیه با اوکراین و نقش روسیه در جنگ سوریه. عضویت فعال ایران در سازمان همکاری شانگهای نفوذ سازمان و در نتیجه توانایی موازنه قوا به نفع روسیه علیه غرب در منطقه را افزایش می دهد.

ایران در زمان ریاست‌ جمهوری حسن روحانی اشتیاق چندانی برای عضویت کامل در پیمان شانگهای از خود نشان نداد، به‌ویژه آنکه دو تلاش ناموفق محمود احمدی‌نژاد برای عضویت در این سازمان در سال‌های 2008 و 2010 را در حافظه داشت. برخلاف او، سیاست خارجی دولت روحانی تا حدی به دنبال بهبود روابط و ترمیم شکاف با غرب بود. در اجلاس 2017 سران سازمان، وزیر امور خارجه ایران بجای روحانی شرکت کرد و تمایل چندانی به کسب عضویت کامل از سوی این کشور دیده نشد. در سخنرانی 2020 اجلاس سران نیز روحانی موضوع عضویت کامل کشور را پیش نکشید که به بدبینی ایران نسبت به ارتقای جایگاه خود در سازمان تعبیر شد.

علی‌رغم تلاش ایران برای حل اختلاف با غرب در چارچوب برجام، شکست توافق هسته‌ای بار دیگر نگرش بدبینانه به غرب را تقویت کرده و ایران را بیشتر به سمت شرق سوق داد. عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای تنها چند ماه پس از امضای قرارداد راهبردی 25 ساله با چین نشانگر تمایل و تلاش ایران در سیاست نگاه به شرق است. در حالی‌که دولت رئیسی درگیر چالش‌های متعدد سیاست خارجی از جمله در گفت‌وگوهای وین و افغانستان تحت کنترل طالبان است؛ عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای پیروزی عمده برای سیاست خارجی دولت ایران به حساب می‌آید. حرکت تهران تلاشی برای رهایی از انزوای بین‌المللی در قالب بهبود روابط با روسیه، چین و کشورهای آسیای مرکزی بوده و در عین‌حال عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای از سوی تهران تاییدی بر تغییر موازنه قوا به نفع کشورهای غیرغربی و قدرت‌های نوظهور تلقی می‌شود.

سیاست سازمان همکاری شانگهای در عدم مداخله در امور داخلی اعضا و نوع رژیم‌های آنها خوشایند اعضای سازمان است. تهران از جمله می‌تواند تقاضای ناظران انتخاباتی از سازمان کرده و از حمایت این سازمان در معرفی مخالفین خود به‌عنوان تروریست، افراطی و جدایی‌طلب برخوردار شود. به این ترتیب ایران از مشروعیتی نسبی در سیاست داخلی و خارجی خود بهره‌مند خواهد شد. برخی در ایران حتی معتقدند با عضویت کامل ایران در پیمان شانگهای غرب نیز سیاست معتدل‌تری نسبت به ایران در پیش خواهد گرفت تا از افتادن کامل این کشور به دامان چین و روسیه جلوگیری کند.

سازمان همکاری شانگهای منتقدان خود را نیز دارد. این گروه یادآوری می‌کنند که عضویت ایران در سازمان مذکور را نباید بیش از اندازه موثر دانست. چین و روسیه قدرت‌های مسلط در سازمان همکاری شانگهای هستند و علی‌رغم تصمیم‌گیری جمعی اعضا، تاثیر ایران بر رویکردهای کلی سازمان و نوع روابط ایران با این دو کشور قدرتمند ناچیز خواهد بود. همچنین، گرچه روسیه و چین منافع مشترکی را در جلوگیری از حضور آمریکا در منطقه دنبال می‌کنند، اما هر کدام منافع خاص خود را نیز در نظر دارند. چین سازمان را وسیله‌ای برای گسترش تجارت و سرمایه‌گذاری در منطقه و هماهنگ با ابتکار کمربند و جاده خود می‌بیند، در حالی‌که روسیه بدنبال احیای نفوذ و تسلط گذشته خود به‌خصوص در آسیای مرکزی است. این امر موجب بروز اختلافاتی بین دو کشور در گذشته شده است. به‌عنوان مثال روسیه با ایجاد منطقه آزاد تجاری میان اعضا مخالفت کرده، چرا که نگران کاهش نفوذ خود در منطقه است.

مساله دیگری که شک و تردیدهایی در مورد سودمندی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای بر می‌انگیزد عملکرد گذشته چین و روسیه در برابر تحریم‌های آمریکا علیه ایران است. کشورهای یادشده اگر چه مخالفت خود با خروج یکجانبه ترامپ و تحریم‌های آمریکا علیه ایران را اعلام کرده‌اند، عملا اقدام موثری برای نجات اقتصاد این کشور انجام ندادند. افکار عمومی در ایران نیز به روابط روسیه و چین با ایران خوش‌بین نیست. به‌عنوان مثال قرارداد تقسیم خزر با روسیه (و دیگر کشورهای ساحلی خزر) به ترکمانچای دیگری تشبیه شد و قرارداد راهبردی 25 ساله با چین نیز بدبینی عمیقی را میان عموم مردم برانگیخت. همه اینها در حالی است که دولت ابراهیم رئیسی با مشارکت پایینی انتخاب شده و به ترمیم اعتماد از دست‌رفته همان مردمی نیاز دارد که به دو عضو کلیدی سازمان همکاری شانگهای خوشبین نیست.

منبع: خبرگزاری آناتولی 

[بیژن تفضلی، دانشجوی دوره دکترای روابط بین‌الملل در دانشگاه «کوچ» استانبول است.]

*نکات مندرج در این نوشته بیانگر دیدگاه نویسنده است و الزاما به معنی رویکرد خبرگزاری آناتولی نیست.