مکانیسم ماشه؛ تیر تهدیدی که به سمت ایران نشانه رفته‌است
ایران به ویژه با جلب حمایت روسیه و چین و از سویی نیز با نیم نگاهی به انتخابات آتی آمریکا، سیاست "صبر و نظاره" را در پیش گرفته‌است
در خلال سیر رو به صعود تنش فعلی آمریکا و ایران این بار نیز محرک جدیدی در کار است: سازمان ملل متحد و مواضع اصولی این سازمان. نزدیک شدن موعد اتمام تحریم تسلیحاتی 13 ساله شورای امنیت ملل متحد علیه ایران که به موجب توافق هسته‌ای سال 2015 در 18 اکتبر 2020 به پایان خواهد رسید، سبب شده است تا آمریکا یک بار دیگر تیر تهدید خود را به سمت ایران نشانه رود. با اینکه آمریکا حاضر به گذشت از کارزار اعمال فشار حداکثری خود نیست ولی این بار موازنه‌ی کاملاً متفاوتی برقرار است زیرا قدرت فرادست با یک سازمان بین‌المللی رودروست.
ایالات متحده آمریکا با ارائه پیش‌نویس قطعنامه‌ای خواستار فعال‌سازی مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریمهای ملل متحد علیه ایران شده بود ولی این پیشنهاد آمریکا در 14 اوت آرا لازم را کسب نکرد و از سوی شورای امنیت رد شد. اعضای شورای امنیت با تاکید بر لزوم عملی سازی برنامه جامع اقدام مشترک، برجام، -به عنوان یکی از پایه‌های اصلی پیمان منع گسترش جنگ‌افزارهای هسته‌ای و ضامن امنیت منطقه‌ای و جهانی- از سوی کلیه طرفین توافق، اعلام کردند که بر عزم خود مبنی بر ممانعت از فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت خود‌به‌خودی تحریمها پایبند هستند.
دولت ترامپ در سال 2018 با بکار بردن تعابیری چون "نمود سیاست خارجی ناموفق، از اساس معیوب و دیوانگی" در خصوص برجام از این توافق خارج شد. همین خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در واقع دلیل اصلی رد پیشنهاد "بازگشت خودکار تحریمها"ست که این نیز بازگشت مجدد برخی محدودیتها مانند تحریم تسلیحاتی از جمله تعلیق کلیه فعالیتهای مربوط به غنی سازی و خرید اقلام یا تجهیزات مرتبط، ممنوعیت ساخت موشک بالستیک، تحریم برخی افراد و شرکتهای ایرانی و نظارت بر محموله‌های ارسالی از ایران و توقیف ارسالیه‌های ممنوعه را شامل می‌شود. کشوری که از برجام خارج شده و متعاقب آن در هیچ یک از فعالیتهای مربوط به آن شرکت نکرده است، نمی تواند به عنوان عضوی از این توافق قلمداد شود و بر اساس قطعنامه شماره 2231 شورای امنیت قادر نیست روند بازگرداندن تحریمهای گذشته سازمان ملل را آغاز کند. به رغم کلیه این رویه‌های قانونی شورای امنیت سازمان ملل، ایالات متحده آمریکا مصمم به بازگرداندن تحریمهاست. مایک پمپئو وزیر امور خارجه آمریکا پس از انتشار بیانیه‌ای مبنی بر اجرایی شدن مجدد تحریمهای سازمان ملل متحد علیه ایران، روز 21 سپتامبر (31 شهریور) فهرست به روز شده تحریمها علیه ایران را اعلام کرد. ایران نیز در مقابل این تحولات که در چارچوب روند "قانونی" بین آمریکا و سازمان ملل در جریان است موضع "دیپلماتیک" خود را هنوز حفظ کرده‌است.
دولت ایران که مدعی است آمریکا در حال اجرای حملات تبلیغاتی هدفمند علیه این کشور و مداخله در امور داخلی و تلاش برای تجرید منطقه‌ای ایران است از مکانیسم ماشه به عنوان سازو کاری غیر قانونی و غیر قابل قبول یاد کرده بود. جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران در خصوص این اقدام آمریکا تعبیر "قلدری" را به کار برد. در نامه‌ای که ایران روز شنبه گذشته به شورای امنیت ارسال کرد، اقدام آمریکا برای بازگرداندن تحریمها را فاقد اثر حقوقی، باطل و از همین رو غیر قابل قبول اعلام کرده از شورای امنیت خواسته بود تا با این اقدام آمریکا مخالفت کند. رئیس جمهور ایران حسن روحانی نیز در جلسه بیستم سپتامبر هیات دولت با بیان اینکه اگر آمریکا بخواهد قلدری کند با پاسخ قاطع تهران مواجه می‌شود تاکید کرد آمریکا مخصوصاً در ماه‌های اخیر تلاش سرسختانه‌ای برای بازگرداندن مجدد تحریمهای شورای امنیت آغاز کرده‌است. روحانی با بیان اینکه آمریکا در یک ماه گذشته سه بار پیاپی دچار شکست در شورای امنیت شده‌است اعلام کرد که این خواست آمریکا غیر قابل قبول بوده و اقداماتی از این دست تبدیل به نقطه شکست حتمی این کشور می شود. همچنین "تبدیل فشار حداکثری آمریکا در بخش سیاسی و حقوقی به انزوای حداکثری آمریکا و شکست حتمی این کشور" از دیگر نکات قابل توجه در سخنان روحانی بود.
در چنین شرایطی، شامگاه بیست و یکم سپتامبر، بیانات کاملاً متفاوتی از سوی مقامات دو کشور ایراد شد. از یک سو جواد ظریف در نشستی مجازی با شورای روابط خارجی آمریکا ضمن اعلام تمایل کشورش برای مبادله زندانیان با آمریکا در اصل نشان داد که ایران هنوز خواهان انجام مذاکره است. در عین حال همتای آمریکایی ظریف مایک پمپئو طی یک کنفرانس خبری با حضور منوچین وزیر خزانه‌داری، اسپر وزیر دفاع، راس وزیر بازرگانی، کرافت نماینده دائمی در ملل متحد و اوبراین مشاور امنیت ملی کاخ سفید اعلام کرد 27 فرد و نهاد از جمله وزارت دفاع ایران را به لیست تحریمها افزوده‌اند. همچنین نیکلاس مادورو رئیس دولت ونزوئلا به دلیل همدستی با تهران در جهت "دور زدن تحریمهای تسلیحاتی سازمان ملل" تحریم شده‌است.
در حالیکه فعالیتهای مربوط به انتخابات سوم نوامبر ریاست جمهوری آمریکا در واشنگتن ادامه دارد، ترامپ نیز بیشتر بر کارزار انتخاباتی متمرکز شده و سعی دارد تا با اعمال فشار بر ایران از رقیب خود جو بایدن پیشی گیرد. دولت ترامپ از یک سو با سرعت بخشی به همکاریهای منطقه‌ای ضد ایرانی خود (همانند آنچه که در حوزه خلیج در جریان است)، از سوی دیگر نیز با نمایش آشکار عزم خود در ادامه کارزار فشار حداکثری علیه ایران می‌کوشد تا بر میزان آراء خود بیفزاید. زیرا بایدن با این ادعا که استراتژی اعمال فشار یک جانبه ترامپ علیه ایران سبب جدا شدن آمریکا از متحدانش شده‌است وعده داد بود که در صورت پایبندی کامل ایران به توافق هسته‌ای، مجدداً به جمع اعضای برجام خواهند پیوست.
در پایان می‌توان گفت که اگر چه هر سه جناح (ایران، آمریکا و سازمان ملل) دلایل و مدارک جامعی برای تشریح مواضع خود ارائه می‌دهند ولی خروج دو سال پیش آمریکا از برجام به شکلی واضح نشان می‌دهد که در چنین شرایطی طرفین مقابل می‌توانند از حمایت قدرت مشروع برخوردار شوند. ایران با آگاهی از این موارد به ویژه با جلب حمایت روسیه و چین و از سویی نیز با نیم نگاهی به انتخابات آتی آمریکا، سیاست "صبر و نظاره" را در پیش گرفته‌است. سازمان ملل نیز چنانچه در راستای خواست ترامپ اقدامی زودهنگام انجام دهد ممکن است در دراز مدت فعالیتهای این سازمان با بحران مشروعیت روبرو شود. از سوی دیگر ادامه فشارهای دولت ترامپ بر سازمان ملل در جهت اجرای تحریمها، همچنانکه روحانی نیز اشاره کرده بود، ممکن است زمینه دوری آمریکا از متحدانش را فراهم آورد. کوتاه سخن اینکه به احتمال زیاد این اختلاف آمریکا و ایران که در تعامل با سازمان ملل رخ داده، با توجه به نتیجه انتخابات آمریکا حل و فصل خواهد شد.
نویسنده: دکتر حقی اویغور نائب رئیس مرکز مطالعات ایرانی آنکارا
