تنش در مرز افغانستان و پاکستان و بررسی نقش پاکستان در این مسئله

نبردهای مسلحانه در مرز پاکستان-افغانستان طی چند روز گذشته بار دیگر شدت گرفت و بر اثر تیراندازی شدید بین نیروهای طرفین شماری کشته یا زخمی شدند. بررسی اسباب و جوانب مختلف این رخداد، با توجه به تاثیر قطعی آن بر روابط پاکستان با طالبان افغانستان حائز اهمیت است.

بخشی از جبهه درگیری مذکور در دیورند، گذرگاه مرزی «اسپین بولدک-چمن» واقع شده و از لحاظ تجاری بسیار مهم است، چون علاوه بر تردد مسافران، برخی محصولات افغانستان مانند میوه‌های خشک، قالی و مواد معدنی نیز از طریق آن به پاکستان و سپس سراسر جهان صادر می‌شود.

-علت درگیری ارتش پاکستان با جنگجویان طالبان

بنا به ادعای طالبان، نیروهای پاکستان با شهروندان افغانستان در این گذرگاه مرزی رفتار مناسبی نداشته‌اند. آنها ساعت‌ها گرسنه و تشنه معطل نگه داشته می‌شوند و به محض مشاهده هرگونه نقصی در اوراق هویتی‌شان، مورد خشونت قرار می‌گیرند. به ابراز نارضایتی و شکایت طالبان نیز تاکنون رسیدگی نشده است.

در همین راستا، حنا ربانی کهر، معاون وزیر امور خارجه پاکستان در تاریخ 29 نوامبر با سرپرست وزارت امور خارجه طالبان در کابل دیدار کرد. او در بحبوحه نبردهای‌های اخیر و یک روز پس از پایان آتش‌بس ماه ژوئن بین جنبش تحریک طالبان پاکستان موسوم به «TTP» (تی.تی.پی) با دولت این کشور که با میانجی‌گری طالبان امضا شد، به افغانستان رفت.

علاوه بر این، عمران خان، نخست‌وزیر وقت پاکستان نیز بلافاصله پس از تسلط طالبان بر افغانستان گفت که افغان‌ها «قید بردگی را شکسته‌اند». پاکستان پیروزی طالبان در افغانستان را یک موفقیت استراتژیک برای خود می‌داند، اما دو عامل این خوش‌بینی را کمرنگ کرد: اختلاف و تنش مرزی در دیورند و اتهام حمایت طالبان افغانستان از همفکران پاکستانی‌شان.

-تنش اخیر در خط مرزی دیورند

این خط مرزی 2670 کیلومتری به نام «سر هنری مورتیمر دیورند»، دیپلمات بریتانیایی که در سال 1893 با امیرعبدالرحمن، حاکم وقت افغانستان برای ایجاد مرز بین این کشور و هند قراردادی را امضا کرد، نامگذاری شده است. پس از تاسیس کشور پاکستان (1947) زمامداران مختلف افغانستان اعلام کرده‌اند که این قرارداد فقط برای یک قرن امضا شده و اعتبار آن پایان یافته است.

خط دیورند ارتباط بین قبایل پشتون در پاکستان و افغانستان را نیز قطع می‌کند. پنجابی‌ها و پشتون‌های پاکستان دو گروه قومی اصلی در امتداد خط دیورند هستند. پشتون‌ها حدود 15 درصد جمعیت پاکستان را تشکیل می‌دهند و شمار آنها در این کشور از افغانستان بیشتر است. برخلاف پاکستان، هیچکدام از حکام افغانستان از جمله طالبان تاکنون خط دیورند را به‌عنوان مرز قانونی بین طرفین نپذیرفته‌اند.

-تلاش‌ پاکستان برای ایجاد حصار و پست‌های مرزی

اقدامات سال‌های اخیر پاکستان برای ایجاد حصارها و پست‌های مرزی در امتداد منطقه مورد مناقشه با مقاومت شدید افغانستان مواجه شده است. اعضای طالبان سال گذشته سیم‌های خاردار ارتش پاکستان در شرق ننگرهار و نزدیکی خط دیورند را تخریب کردند. آنها چنین اقدامی را در اوایل سال جاری در ولایت نیمروز نیز انجام دادند تاجایی که شاه محمود قریشی، وزیر امور خارجه سابق پاکستان ناچار به واکنش شد.

طی یک سال گذشته، چندین درگیری بین جنگجویان طالبان و نیروهای ارتش پاکستان، در سراسر خط دیورند رخ داده است، از جمله در نوامبر 2022، در بخش‌های شرقی و جنوبی این کشور. بر اثر تیراندازی طرفین بر سر مالکیت روستای مرزی «خرلاچی» منطقه دند پتان از توابع ولایت پکتیا در شرق افغانستان یک نفر کشته و 14 تن دیگر زخمی شدند.

به گزارش رسانه‌های پاکستانی در این درگیری‌ها دست‌کم هفت نفر از جمله شماری زن و کودک در مرز افغانستان و همچنین منطقه «برکی» شهرستان کرم خیبر پختونخوا کشته شده‌اند. در تاریخ 13 نوامبر نیز یک سرباز پاکستانی توسط یک مرد مسلح در مرز «اسپین بولدک» جنوبی کشته شد. اسلام‌آباد اعلام کرد تا زمانی که او بازداشت و به پاکستان تسلیم نشود، مرز بین طرفین مسدود خواهد بود که این شرط برآورده شد. نیروهای پاکستان همچنین منطقه «در دند پتان» را گلوله‌باران و بسیاری را آواره کردند. تظاهراتی نیز علیه پاکستان در ولایت پکتیا برگزار شد.

مقام‌های طرفین برای حل اختلافات موجود کمیته مشترکی را تشکیل داده‌اند. ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان در این زمینه گفته است: «قصد محافظت از خاک و مرزهای خود را داریم. کمیته‌ مشترک نیز برای جلوگیری از تکرار چنین حوادثی در آینده تلاش می‌کنند». طالبان کمیته‌ای متشکل از 15 نفر از بزرگان قبایل برای حل‌و‌فصل این مشکل از طریق گفت‌وگو تشکیل داده است.

-آیا طالبان افغانستان از «تحریک» (طالبان) پاکستان حمایت می‌کند؟

ستیزه‌جویان «تی.تی.پی» از سال 2007 تاکنون چندین حمله مرگبار در پاکستان انجام داده‌اند. پس از حمله به مدرسه نظامی پیشاور در سال 2014، ارتش پناهگاه‌های‌ «تی.تی.پی» را در سراسر پاکستان نابود کرد و بسیاری از اعضای این گروه به افغانستان گریختند. هرچند میزان ارتباط دو گروه مشخص نیست، اما طالبان پس از تسلط بر کابل چندین تن از رهبران «تی.تی.پی» را از زندان‌های افغانستان آزاد کرد.

تشدید حملات «تی.تی.پی» در سال 2021 به مشکلی جدی برای پاکستان تبدیل شده است. اسلام‌آباد سال‌هاست حضور نیروهای خارجی در افغانستان را عامل شورش این گروه می‌داند. پس از بازگشت طالبان به قدرت در اوت 2021، انتظار می‌رفت که این گروه، جنگجویان «تی.تی.پی» را نیز مهار کند، اما چنین اقدامی، صورت نگرفت.

از آن زمان تاکنون سریع اقدامات «جهادی» گروه «تی.تی.پی» افزایش یافته است. به‌عنوان مثال پارسال 294 حمله رخ داد که افزایش 56 درصدی نسبت به سال 2020 را نشان می دهد. این حملات بیشتر در مناطق قبیله‌ای شمال غرب پاکستان و ایالت ناآرام جنوب غربی بلوچستان انجام شده و نیروهای امنیتی، غیرنظامیان، کارگران چینی و سفیر چین در اسلام‌آباد هدف قرار گرفته‌اند.

-نگرانی پاکستان نسبت به واکنش ضعیف طالبان افغانستان

حملات هوایی پاکستان به مناطق شرقی افغانستان در آوریل 2022 دال بر ناامیدی اسلام‌آباد نسبت به طالبان بود. هر چند پاکستان مسئولیت این حملات را برعهده نگرفت، ولی گزارش رسانه‌ها نشان می‌دهد که ارتش این کشور، جنگجویان «تی.تی.پی» در سراسر خط دیورند را هدف قرار داده است. اهالی ولایت‌های خوست و قندهار افغانستان با انجام تظاهرات اعلام کردند که قربانیان این تظاهرات غیرنظامیان بوده‌اند. طالبان با احضار سفیر پاکستان در کابل تاکید کرد که «تجاوزات» همسایگان را تحمل نمی‌کند.

گروه «تی.تی.پی» همواره ادعا ‌کرده که عامل موفقیت و گسترش طالبان در افغانستان بوده است. ملامحمد عمر، رهبر وقت و پدر معنوی طالبان نیز خواهان حمایت «تی.تی.پی» در جنگ علیه آمریکا و متحدانش در افغانستان شد. قبل از تأسیس «تی.تی.پی» در سال 2007، فرماندهان ارشد این گروه از جمله بیت‌الله محسود، در کنار طالبان در افغانستان جنگیده بودند.

گروه « تی.تی.پی» جنگجویان خود را از پاکستان به افغانستان فرستاده و حملات مشترکی را با طالبان انجام داده است. با این حال، گذشت زمان موجب تغییر قابل‌توجهی در رویکرد «تی.تی.پی» شده است. این گروه در سال 2018، رسما راهبرد «جهاد جهانی» را کنار گذاشت و خواستار «جهاد اکبر» در افغانستان شد و تصمیم گرفت فقط بر پاکستان تمرکز کند.

-اهمیت حفظ وحدت پشتون‌های دو سوی خط دیورند برای طالبان

از میان تمام گروه‌های اسلامی رادیکال که در منطقه مرزی مستقر هستند و فعالیت می‌کنند، «تی.تی.پی» به دلیل قومیت و خویشاوندی مشترک پشتون‌ها، با طالبان افغانستان قرابت بیشتری دارد. از این رو، اسلام‌آباد انگیزه قوی برای ایجاد فشار بر طالبان به منظور اقدام علیه گروه « تی.تی.پی» دارد.

از سوی دیگر، طالبان افغانستان در دوره‌ جدید، گرایش کمتری به پاکستان نشان داده و اقدام چندانی برای اجرای خواسته‌های این کشور نکرده است. ناگفته نماند که طالبان 21 سال پیش نیز حاضر نشد میهمانش «اسامه بن لادن» را به نهادهای بین‌المللی تسلیم کند، چون آن را نقض قوانین سنتی «پشتونوالی» می‌داند. بنابراین، بعید است که طالبان امروزی نیز برادران پشتون خود در «تی.تی.پی» به پاکستان تحویل دهد، زیرا حفظ وحدت پشتون‌ها برای طالبان افغانستان اهمیت دارد.

با این حال، طالبان افغانستان برای برقراری آتش‌بس کوتاه‌مدت بین «تی.تی.پی» و دولت پاکستان میانجی‌گری کرد. با توجه به حمایت 20 سال گذشته پاکستان از طالبان، اسلام‌آباد امیدوار بود که رژیم این گروه، «تی.تی.پی» را وادار به امضای توافق صلح کند، ولی این اقدام را انجام نداد، چون آن را به سمت «داعش خراسان» سوق می‌داد. طالبان افغانستان همچنین از «تی.تی.پی» به‌عنوان ابزاری برای چانه‌زنی با پاکستان استفاده می‌کند و موجب تضعیف آن نمی‌شود.

-نگرانی اسلام‌آباد از افزایش تهدیدهای فزاینده طالبان پاکستان

پاکستان با آشفتگی‌های سیاسی داخلی مواجه است و دولت شهباز شریف نیز با مشکلاتی از قبیل بحران اقتصادی، تغییر رهبری نظامی، «راهپیمایی‌های» عمران خان برای برگزاری انتخابات زودهنگام دست و پنجه نرم می‌کند. تنش‌های مکرر در امتداد دیورند و تهدیدهای فزاینده طالبان پاکستان نیز بر مشکلات دولت این کشور افزوده است.

بنابراین تعجب آور نبود که دولت پاکستان برای رسیدگی به چالش‌های امنیتی خود با همسایه خود تماس بگیرد. از آن سو، مخالفت با حصارکشی خط دیورند و حمایت از «تی.تی.پی» می‌تواند پایگاه داخلی طالبان در افغانستان، به‌ویژه در مناطقی دارای اکثریت پشتون‌ که به شدت ضد پاکستانی هستند را تقویت کند.

البته استمرار این استراتژی طالبان قطعی به نظر نمی‌رسد، چون افغانستان محصور در خشکی برای دریافت کمک‌های بشردوستانه و همچنین کسب مشروعیت بین‌المللی نیاز مبرم به پاکستان دارد. از آن‌سو نیز، اتکای اسلام‌آباد به کابل برای رویارویی با جناح‌های خاص داخل طالبان، به‌ویژه شبکه حقانی و «تی.تی.پی» و همچنین حل‌و‌فصل اختلافات طرفین، آنها را وادار می‌سازد تا مسیر گفت‌وگو و مذاکرات را ترسیم کنند.

خبرگزاری آناتولی