آخرین وضعیت رودخانه ارس (آراز) سیاسی‌ترین رودخانه ایران

محمد بیگ، مدیرکل پدافند غیرعامل آذربایجان شرقی روز پنجشنبه 3 آبان 1403 در نشست خبری به‌مناسبت هفته پدافند غیرعامل اظهار داشت: معادن ارمنستانی که در بالادست رود ارس قرار دارند، گاه عمدا یا سهوا پساب سد باطله خود را در ارس تخلیه می‌کردند و شاید الان هم انجام می‌گیرد که استانداری و دولت به این موضوع ورود کرده و تخلیه را به حداقل رسانده‌اند.

به گزارش «ایرنا»، وی با بیان اینکه رود ارس در دو حوزه هسته‌ای یا پرتوی و فیزیکی یا شیمیایی در خطر آلودگی قرار دارد، مدعی شد: "پس از بررسی‌ها و تجهیز سیستم پایش هوشمند خاک و آب توسط سازمان انرژی اتمی در منطقه، اعلام شده که آلودگی هسته‌ای در رود ارس توجیهی ندارد".

چندی پیش سمیه رفیعی، نماینده مجلس ایران نیز تصریح کرده بود که آلودگی رود ارس موضوع و معضلی بسیار جدی است و از سفیر ایران در ارمنستان و شخص وزیر خواسته بود که این موضوع را به جد پیگیری کنند.

این اظهارات باعث شد تا بار دیگر موضوع احتمال ارتباط بین آمار بالای سرطان معده در استان اردبیل با این آلودگی تبدیل به موضوع روز ایران و به خصوص مردم آذربایجان شود. مردم محلی می‌گویند بیش از دو دهه است که موضوع آلودگی رود ارس را مطرح می‌کنند، اما صدایشان شنیده نمی‌شود. آمار و اطلاعات موجود درباره آلودگی آب رودخانه ارس و مخازن سدها چنان تکان‌دهنده است که به‌جز موضوع شیوع سرطان، نگرانی عمیقی درباره وضعیت سلامت غذایی و محیط‌زیست بخش وسیعی از استان‌های اردبیل و آذربایجان شرقی ایجاد کرده است.

بیشتر کشمکش‌ها در مورد آلودگی رود ارس، بر سر پساب‌هایی است که در نقاط هم‌مرز با ارمنستان تخلیه می‌شود و با رسیدن به مخزن سد خداآفرین، شبکه آبرسانی شرب و زمین‌های کشاورزی شهرستان‌های مغان و شهرها و روستاهایی مانند «نوردوز» و «کوردشت» را آلوده می‌کند.

«ناصر کرمی»،‌ اقلیم‌شناس و پژوهشگر محیط‌زیست در این باره تاکید می‌کند که باتوجه به آمار بالای سرطان معده در استان اردبیل، همواره از بیش از حدود دو دهه پیش، شایعه وجود آلودگی رادیواکتیو و تاثیر آن بر سلامت مردم منطقه وجود داشت. اشاره کرمی به آمار مربوط به ابتلا سالانه 50 تن از هر 100 هزار اردبیلی به این بیماری است، درحالی‌که این عدد در تهران به 19 - 18 و در بندرعباس به 7 تن در همین تعداد می‌رسد.

او توضیح می‌دهد که رود ارس یک رود کاملا سیاسی است، چراکه از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و از کشورهای ارمنستان،‌ ایران و آذربایجان می‌گذرد و بعد هم به دریای خزر می‌ریزد؛ یعنی به‌جز این چهار کشور،‌ کشورهایی که از طریق دریای خزر با هم ارتباط دارند، مثل روسیه، ترکمنستان و قزاقستان هم، به‌نوعی درگیر مسائل و آلودگی آن هستند.

این پژوهشگر محیط‌زیست با بیان بر اینکه سدسازی متعدد، بهره برداری بیشتر از سهم و سرازیر کردن آلودگی، از اختلافات اصلی کشورها در مورد رودخانه ارس بوده است، تاکید می‌کند که کشورهای منطقه برای حفاظت از این رودخانه، باید یک پیمان همکاری با یکدیگر امضا کنند.

سویل سلیمانی، جامعه‌شناس و فعال مدنی اهل مغان نیز در رابطه با آلودگی شدید رود ارس و سد خداآفرین می‌گوید که از حدود 20 سال پیش، آب رودخانه ارس و سد خداآفرین، در مقاطعی ناگهان به رنگ سبز تغییر می‌کند. در چنین وضعیتی، آلودگی شدید آب، بوی بد آن و مرگ‌ومیر آبزیان برای همه ساکنان منطقه کاملا مشهود و مشخص بوده است. با‌این‌حال به گفته این فعال مدنی، هیچ یک از دستگاه‌های حکومتی اقدام موثری در مقابل ورود پساب آلاینده از ارمنستان به این رودخانه انجام نمی‌دهند.

سلیمانی با انتقاد از سکوت رسانه‌ها و فعالان محیط‌زیست در این دو دهه اظهار می‌دارد که او و دیگر فعالان منطقه، بارها تصاویر آلودگی ارس و سد خداآفرین را برای فعالان محیط‌زیست و رسانه‌ها فرستاده‌اند و از حدود 10 سال پیش دستگاه‌های محلی بر وجود آلودگی شدید در آب اذعان کرده‌اند، اما پس از فشار فعالان محلی و مردم، یک نفر از داخل فرمانداری خبر داده است که به آن‌ها دستور داده‌اند این خبر نباید پخش شود و موضوع باید جمع شود.

وجود آلودگی رادیواکتیو در رودخانه ارس در مقاله‌ای که بهار 1402 از سوی گروه‌های جغرافیای سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه «خوارزمی» تدوین شده و نیز در پژوهشی که توسط اتاق بازرگانی ایران انجام گرفته، تایید شده است.

محمود عباس‌زاده مشکینی، نماینده مردم مشکین‌شهر در مجلس یازدهم و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران در این باره می‌گوید: "پساب خطرناک‌ترین نیروگاه جهان به رودخانه ارس می‌ریزد."

وی افزود: "پساب نیروگاه مستامور، آب‌های زیرزمینی استان‌های حاشیه رودخانه ارس به‌ویژه اردبیل را آلوده می‌کند که می‌تواند دلیل ابتلای بسیار بالای مردم به سرطان معده و گوارش باشد."

به گفته اعضای فراکسیون محیط‌‌‌زیست مجلس ایران، این نیروگاه موجب آلودگی رودخانه ارس و شیوع سرطان در استان اردبیل شده است.

بنا به اعلام دولت ترکیه و اتحادیه اروپا، این نیروگاه طبق استانداردهای لازم ساخته نشده است و باید تعطیل شود. حتی پیشنهاد کمک 100 میلیون یورویی برای استفاده از یک منبع انرژی دیگر به ارمنستان نیز داده شده است.

در همین راستا، افشار سلیمانی، کارشناس حوزه قفقاز نیز گفته است: "کهنگی قطعات و خطرات محیط‌زیستی نیروگاه متسامور ارمنستان توسط کارشناسان منطقه و بين‌المللی و اتحادیه اروپا تایید شده است و باید هرچه زودتر تعطیل شود."

نیروگاه هسته‌ای متسامور در دهه 70 میلادی ساخته شده و براساس گزارش‌های متعدد، به‌دلیل فرسودگی بخش‌های مختلف و آسیب‌دیدگی بعد از یک زلزله در دهه 80، در شرایط نامناسبی قرار دارد. 

اگر آلودگی‌های مورد بحث ارس را به دو بخش رادیواکتیویته و فلزات سنگین تقسیم کنیم، وجود آلودگی رادیواکتیویته ناشی از فعالیت نیروگاه هسته‌ای «متسامور» در ارمنستان از سوی مقام‌های رسمی بارها تکذیب شده است. حتی بعد از انتشار گزارش آلودگی‌های رود ارس، مرکز نظام ایمنی هسته‌ای ایران روز دوشنبه 30 خرداد اعلام کرد که آب رودخانه ارس را در اسفند گذشته بررسی کرده و به آلودگی مواد رادیواکتیو برخورد نکرده است.

با‌این‌حال، اثبات روانه شدن آلودگی مواد رادیواکتیو از این نیروگاه به ارس بعد از طی کردن 150 کیلومتر، ساده نیست. این در حالیست که مقالات پژوهشی متعددی درباره وجود آلودگی‌های ناشی از ورود پساب رادیواکتیو به ارس منتشر شده است. یکی از این مقالات، «تاثیرات آلودگی رودخانه مرزی ارس توسط کشورهای ارمنستان و آذربایجان بر امنیت و منافع جمهوری اسلامی ایران» است، که زمستان 1401 در مجله «پژوهش‌نامه مطالعات مرزی» منتشر شده است. این گزارش توسط اعضای گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه «شهید بهشتی»، و گروه «ژئوپلیتیک» دانشگاه «عالی دفاع ملی» تهیه شده است.

از سوی دیگر گفته می‌شود که عمده آلودگی سرازیر شده به ارس، مربوط به معدن مس و «مولیبدن» در «آگاراک» ارمنستان است. غلظت آلومینیوم و منگنز نیز بالاتر از استانداردهای ایران است. نکته مهم، بالا بودن میزان سرب در آب رودخانه است که خطراتی را از نظر آشامیدن و شیلات ایجاد می‌کند. همچنین، افزایش غلظت درخصوص عناصری مانند «آلومینیوم»، «آرسنیک»، «بور»، «مس»، «مولیبدن»، «سرب» و «گوگرد» دیده شده است. 

آلودگی‌های یاد شده، منطبق بر گزارشی است که «دفتر مدیریت و حفاظت آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست»، با همکاری «مرکز تحقیقات سلامت و محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی تبریز» انجام داده است. 

«رضا ملک‌زاده»، رییس پژوهشکده بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران در این رابطه تاکید می‌کند که آب آلوده به نیترات می‌تواند عامل سرطان دستگاه گوارش باشد. جالب اینجاست که یک گزارش دانشگاه علوم و تحقیقات، وجود «نیترات» و «نیتریت» بیش‌از‌حد مجاز در آب ارس را تایید می‌کند. علاوه‌بر آن، گزارش‌های متعددی وجود دارد که وجود بیش از حد مجاز فلزات سنگین و ترکیبات شیمیایی در آب ارس را تایید می‌کند.

«شاهین مدرس»، تحلیلگر مطالعات امنیتی و کارشناس روابط بین‌الملل به ارزیابی وضعیت رودخانه ارس پرداخته و می‌گوید:

ایران از نظر موقعیت جغرافیایی در منطقه‌ای قرار گرفته که از نظر ارتفاع پایین‌تر است، بنابراین تمام آلودگی‌هایی که از ترکیه ارمنستان و آذربایجان وارد ارس می‌شوند، به ایران خواهند رسید. برای اینکه ایران بتواند از چنین شرایطی خارج شود، باید با یک دیپلماسی فعال چند‌جانبه به‌سمت دستیابی به یک کنوانسیون همکاری زیست‌محیطی کشورهای ارمنستان، ترکیه و آذربایجان حرکت کند.

او همچنین توضیح داد که دیپلماسی چندجانبه برای کاهش ورود آلودگی به ارس، نیاز به کارهای زیرساختی و مذاکرات چندجانبه دارد تا بتوان از امکانات بین‌المللی استفاده کرد.