سازه‌های خارق‌العاده آب‌انبار از دوران باستان تا روم و بیزانس
آب و فرهنگ - دسترسی به آبِ تمیز در راس مسائلی قرار داشت که آدمی باید در طول تاریخ بر آن غلبه می‌کرد
آدمی همیشه در آنچه که تلاش کرده موفق بوده و در برابر موانع دلسرد نشده است. دسترسی به آبِ تمیز در راس مسائلی قرار داشت که باید در طول تاریخ بر آن غلبه می‌کرد.
اگرچه مردم سواحل آب را برای اسکان ترجیح می‌دادند، جمعیت افزایش یافت... با افزایش جمعیت، مناطق مسکونی کنار آب به سمت ضلع داخلی منتقل شدند. دیگر محل زندگی مردم در کنار آب نبود، اما انسان به آب وابسته بود و نیاز داشت. مردم برای دستیابی آسان به آب، همواره روش‌هایی را جستجو کرده و توسعه داده‌اند. به همین منظور، از عهد باستان سازه‌های مختلف آب را ساخته‌اند. آدمی بر روی رودخانه‌ها سد درست کرد تا در تمام ایام سال آب آماده استفاده باشد، با ساختن قنات از مناطق دوردست آب را به محل زندگی‌اش منتقل کرد. آب مخلوط برف و باران را در مخازن جمع کرد و آب جمع‌آوری شده را از طریق کانال‌ها و فواره‌ها در شهر توزیع کرد. امروز در مورد مخازن آب و آب‌انبارها، که مهمترین سازه‌های آب در جمع‌آوری و ذخیره هستند، با شما سخن خواهیم گفت.
آب‌انبارها برای اولین بار برای آبیاری مناطق کشاورزی استفاده می‌شدند. با استقرار در مناطق خشک‌تر و دور از منابع آب، مردم با ساخت مخازن و جمع‌آوری آب باران و برف، بر این مشکل غلبه کردند. به این ترتیب توانستند زمین را آبیاری کرده و کشت کنند. آب‌انبارها را معمولاً با تراش صخره‌ها و یا از سنگ می‌ساختند. آب‌انبارها بسته به نیاز می‌توانست روباز یا سرپوشیده، در زیر یا روی زمین باشد. امروزه می‌توان آب‌انبارهای ساخته شده با اندازه‌های مختلف و تکنیک‌های متفاوت را در بسیاری از نقاط جهان پیدا کرد. قدیمی‌ترین نمونه مخازن در جهان در بیابان نازکا در پرو یافت می‌شود.
آب‌انبارهایی که در گذشته برای کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گرفتند، با افزایش جمعیت، نیاز آب آشامیدنی را تأمین کردند. مخازن نه تنها در مناطق روستایی، بلکه در مناطق مختلف شهرها و در مسیرهای کاروان ساخته می‌شد.
در جغرافیای آناتولی با آب‌انبارهای متعلق به دوره‌های مختلف در شهرهای مختلف روبرو می‌شویم. مخازن هیتی در هاتوشا و مخازن در شهر باستانی کوریکوس در مرسین نمونه‌هایی از مخازن قبل از میلاد هستند. آب‌انبارها در شهر باستانی تلموسوس در فتحیه بهترین نمونه از مخازن ساخته شده در دوره بعد از میلاد مسیح هستند. این مخازن نه تنها در مکان‌های دور از منبع آب بلکه در مکان‌های دارای آب نزدیک شهر نیز ساخته شده‌اند. دلیل این امر این است که شهرهای آناتولی به طور مکرر مورد حمله قرار می‌گرفتند... وقتی شهری محاصره می‌شد، دشمن ابتدا جاده‌هایی را که آب و غذا به شهر منتقل می‌کرد را قطع می‌کرد. مردم شهر بدون آب و غذا در مدت كوتاهی تسلیم می‌شدند. بدین ترتیب سعی می‌شد با ساختن مخازن در سطح شهر از این وضعیت جلوگیری شود. گرچه در کوریکوس، بین مرسین و سلیفکه، که ما هم اکنون به آن اشاره کردیم، یک شهر بندری است، به عنوان مثال نزدیک به سی مخزن وجود دارد! ارسطو با گفتن این جمله که "شهرها برای ایمن بودن در جنگ به آب‌انبارها نیاز دارند" به اهمیت مخازن در زمان جنگ جلب توجه می‌کند.
به شهری فکر کنید که از روزی که تاسیس شد با کمبود آب مواجه بوده است... علاوه بر این شهری که در طول قرن‌ها با حملات متعددی روبرو شده است... علاوه بر این، این شهر پایتخت سه امپراتوری مهم عصر بوده است! حتی اگر از سه طرف استانبول با آب احاطه شده باشد، به دلیل علاقه زیاد به استانبول، هرگز نمی‌تواند آب کافی برای جمعیت متراکم داشته باشد. تا زمان امپراتوری روم، آب مورد نیاز استانبول از زمان‌های بسیار قدیم توسط مخازن تأمین می‌شده است. به همین منظور صدها مخزن در استانبول ساخته شده است. برخی به طور خاص طراحی و ساخته شده‌اند و برخی از آنها از زیرزمین‌های کلیسا به آب‌انبارها در طول سال تبدیل شدند... بنابراین، ممکن است در استانبول با آب‌انبارهای بسیاری روبرو شوید. مخازن آب که در دوره بیزانس در زیرزمین ساخته می‌شدند، برای جلوگیری از نشت آب با ملاط مخصوصی گچ‌بری می‌شدند و برای مقاومت در برابر فشار آب توسط ستون‌هایی از داخل و خارج پشتیبانی می‌شدند... مخازنی که عملکرد و اهمیت خود را در طول زمان از دست می‌دادند، امروزه برای اهداف مختلف استفاده می‌شوند. برخی به عنوان انبار میوه و سبزی، تعمیرگاه وسایل نقلیه و برخی دیگر به عنوان رستوران یا موزه ظاهر می‌شوند.
آب‌انبارها که در بین سازه‌های آبی بیزانس جایگاه مهمی دارند، از نظر انعکاس سطح معماری و مهندسی دوره و روشن ساختن گذشته نیز بسیار ارزشمند هستند. مخازن که در ابتدا از یکدیگر مستقل بودند، به تدریج از طریق یک سیستم آب زیرزمینیِ متشکل از لوله‌های سفالی به سیستم آبرسانی شهر متصل شدند.
مخازن سرپوشیده که از جمله مخازن اولیه زیرزمینی هستند، از نظر مصالح، اندازه و طرز کار با یکدیگر متفاوت هستند، اما از نظر معماری شبیه یکدیگر هستند. آب انبار باسیلیکا (باسیلیکا سیسترنا) و مخزن بیندیردیرک (مخزن اسلوکسنوس) در میان باشکوه‌ترین و شناخته‌شده‌ترین مخازن سرپوشیده استانبول قرار دارند. آب‌انبار باسیلیکا که از طریق یک پلکان سنگی 52 پله‌ای پایین می‌آید، به دلیل 336 ستون مرمری که از آب به سمت سقف بالا می رود و ظاهر باشکوه‌اش، توسط عموم مردم "کاخ باسیلیکا" نامگذاری شده است. وقتی از این سازه باشکوه با ظرفیت ذخیره آب 100 هزار تن بازدید می‌کنید، غیرممکن است احساس نکنید که در یک دوره زمانی دیگر هستید... سر مدوسا که گمان می‌رود کسانی که مستقیماً به او نگاه می‌کنند را به سنگ تبدیل می‌کند، وارونه شده و به عنوان پایه ستون استفاده می‌شود، بسیاری از رمز و رازها و افسانه‌ها را در خود پنهان کرده و توجه بازدید کنندگان را به خود جلب می‌کند.
از آب‌انبار مدتی پس از فتح استانبول در سال 1453 استفاده می‌شد. با این حال، عثمانی‌ها که به جای آب راکد آب روان را ترجیح می‌دادند، تأسیسات آبی خود را تأسیس کرده و دیگر از مخزن استفاده نمی‌کردند. آب‌انبار باسیلیکا امروزه در بین پربازدیدترین موزه‌های استانبول قرار دارد. آب‌انبار بین‌بیردیرک (هزار و یک ستون) دومین مخزن بزرگ استانبول است... این مخزن که با 212 ستون خودنمایی می‌کند، امروزه موزه‌ای است که فعالیت های مختلف هنری در آن برگزار می‌شود.
البته آب‌انبارهای موجود در آناتولی محدود به استانبول، پایتخت امپراتوری و در عین حال مرکز تجارت نیست. چشمگیرترین آنها مخزن 1500 ساله در شهر باستانی دارا در ماردین است! دارا به عنوان یک شهر پادگان برای محافظت از مرز شرقی امپراتوری روم تأسیس شده است. زیرساخت‌های آب این شهر با دروازه‌های آب، مخازن آب و آب‌انبارها به شکلی مجهز شده است تا مدت‌ها محاصره را تحمل کند. وجود سیستمی که جریان و مقدار آب را در مخازن کنترل می‌کند، سطح مهندسی در آن زمان را آشکار می‌کند. در شهر باستانی دارا یافتن سازه‌های متعلق به بیزانس، سلجوقی و عثمانی علاوه بر روم امکان‌پذیر است. برخی از مورخان، دارا را شهری می‌دانند که اولین کانال‌های آبیاری بین‌النهرین در آن تأسیس شده است. شهر باستانی دارا نه تنها با آب‌انبار خود، بلکه با منطقه سرپوشیده‌ای که به عنوان "آرامگاه گالری" حاوی استخوان‌های پنهان شده با باور "رستاخیز" است، در جهان نظیری ندارد.
در برنامه امروز سعی کردیم در مورد مخازنی که از دوران باستان تا دوره روم و بیزانس، نیاز آب شهرها را تأمین می‌کردند برای شما سخن بگوییم.
