سیاست خارجی ترکیه پس از انتخابات ریاست جمهوری

ما در دوره مهمی برای بحث درباره سیاست خارجی ترکیه پس از انتخابات قرار داریم. قبلاً گفته بودیم، رجب طیب اردوغان رئیس جمهور در صورت پیروزی در انتخابات، تداومی در سیاست خارجی ترکیه ایجاد خواهد کرد. بنابراین، کدامین موضوعات در اولویت سیاست خارجی دوره جدید قرار خواهند گرفت؟ و چه نوع روند سیاست خارجی در انتظار ماست؟

به نظر می‌رسد، مهمترین موضوع در دستورکار سیاست خارجی ترکیه، سوریه باشد. زیرا سوریه موضوعی است که از جوانب زیادی ترکیه را علاقه‌دار می‌کند. این موضوعات شامل مبارزه با تروریسم، بازگشت پناهجویان و تعیین روابط با دیگر بازیگران به ویژه آمریکا است. برای همین، اولین اولویت رئیس جمهور اردوغان این خواهد بود که روند جاری در مورد سوریه را بدون شکست و به شکل موفقیت‌آمیزی به نتیجه برساند. در صورت بررسی از نظر روندی که ادامه دارد ، مشاهده می‌شود‌ که نقشه راه مشخصی شکل گرفته است. برای همین می‌توان گفت که نقشه راه مذکور در قالب چهارگانه در آخرین اجلاس وزرای خارجه در مسکو ادامه خواهد یافت. بازگشت پناهجویان، مبارزه با تروریسم و ​​دستیابی به یک راه حل جامع در سوریه از جمله اهداف این نقشه راه است.  در اصل ترکیه گام‌های ملموس‌تری در خصوص بازگشت پناهجویان برداشته است. پروژه زیرساخت که اخیراً برای بازگشت در شمال سوریه آغاز شده، یکی از نتایج ملموس این سیاست است. فقط، چگونگی حل مسئله گروه تروریستی ی‌پ‌گ و پیشرفت آن در چهارچوب کدامین جدول زمانی هنوز واضح نشده است.

از سوی دیگر، چگونگی بازگشت پناهجویان به مناطق تحت حاکمیت رژیم اسد یک معما است. واضح است که پناهجویان نمی‌خواهند به مناطق تحت کنترل رژیم اسد بازگردند. زیرا در این مناطق نگرانی‌های جدی برای پناهجویان وجود دارد. اما در این مرحله با توجه به اینکه مذاکرات ماه‌های اخیر اسد و کشورهای عربی شامل پناهجویان نیز می‌شود، می‌توان گفت که ترکیه کشوری است که بیش از همه، در این زمینه آسوده خاطر خواهد شد. از اینرو، همگام‌سازی روند بازگشت پناهجویان با کشورهای عربی می‌تواند جریان این روند را به شکلی سالم‌تر و برنامه‌ریزی شده‌تر تامین کند.

 البته نمی‌توان موضوع سوریه را تنها در چهارچوب پناهجویان و مبارزه با تروریسم مورد بررسی قرار داد. برای تامین یک راه حل جامع، باید فرآیند ژنو فعال شود. به عبارت دیگر، بایستی در چهارچوب قطعنامه 2254 شورای امنیت سازمان ملل، قانون اساسی تدوین شده، انتخابات در سوریه برگزار شده و دوره انتقالی طراحی شود. با توجه به همه پویایی‌ها در سوریه، می‌توان گفت که این هدف هنوز دور است.

یکی دیگر از موضوعات سیاست خارجی در دوره جدید که بسیار مهم مشاهده می‌شود، جنگ جاری در اوکراین است. با توجه به جنگ و سیاست خارجی ترکیه در طول جنگ، بحران اوکراین نشان می‌دهد که رویکرد سیاست خارجی ترکیه، به اندازه‌ای که  بتواند بر نقشه راه بعدی تأثیر بگذارد، مهم است. اولویت اول ترکیه حفظ موقعیت فعلی خود به شکلی باثبات است. به عبارت دیگر، ترکیه باید به نقش میانجی در بحران اوکراین ادامه داده، موقعیت خود در مورد موضوعات حساس را که به دلیل بحران، هم به خود و هم جهان مربوط می‌شود، تقویت کرده و برای جلوگیری از تعمیق هر چه بیشتر و یا سرایت جنگ به دیگر کشورها تلاش کند. روابط با روسیه در حال حاضر ارتباط نزدیکی با بحران اوکراین دارد.

 البته چهارچوب روابط ترکیه و روسیه کاملاً گسترده بوده و تنها به اوکراین محدود نمی‌شود. فقط، بسیار واضح است که اوکراین یک پرونده تعیین‌کننده می‌باشد. برای همین، بعید به نظر می‌رسد که تغییر بزرگی در موضوع اوکراین رخ دهد. ولی، کاملاً آشکار است که باید در موازات تغییر جهت جنگ، یک مدل رابطه جدید بین ترکیه و غرب ایجاد شود. دیگر، اهمیت ترکیه برای اروپا و ناتو به وضوح درک شده است.

 از سوی دیگر، این موضوع که سیاست اروپا و آمریکا در محکوم کردن روسیه به شکست در اوکراین چقدر پایدار خواهد بود، بسیار مهم است. همچنین بسیار واضح است که سیاست‌های کنونی چندان کارساز نبوده و حتی به ادامه جنگ خدمت کرده و در نهایت به دینامیزمی تبدیل می‌شوند که کل اروپا را بی‌ثبات می‌کند. برای همین، به دلیل موضعی که ترکیه در مورد بحران اوکراین اتخاذ کرده است، اعمال فشار بر آنکارا چندان محتمل نمی‌باشد. برعکس، در دوره جدید، بر اساس اهمیت استراتژیک فزاینده ترکیه، باید یک مدل رابطه جدید بین اروپا و ترکیه ایجاد شود. به عبارت دیگر، نمی توان با درگیر شدن با ترکیه، اتخاذ یک موضع ضدترکیه و یا تشکیل جبهه علیه ترکیه، ترکیه را به دست آورد. به همین دلیل، باید در مقابل احتمال تشکیل خطرات هر چه بیشتر بحران اوکراین، یک توافق ژئوپلیتیکی جدید بین اروپا و ترکیه تحقق یابد. از نظر این توافق، موضع ترکیه کاملاً روشن است. منافع و امنیت ترکیه یک سیاست استثنایی بوده و تنها با اروپا قابل هماهنگی است، اما در صورت لزوم می‌تواند مستقل عمل کند. به عبارت دیگر، نه جای گرفتن در دو جبهه متفاوت با اروپا و نه قبول بدون چون و چرای موضع اروپا در مقابل روسیه. این مهمترین شعار دوره جدید در روابط ترکیه و اروپا خواهد بود.

 یکی دیگر از مهمترین موضوعات دوره جدید، روابط ترکیه و آمریکا خواهد بود. نمی‌توان گفت دوران خوبی را پشت سر می‌گذاریم. دینامیزم‌های روابط ترکیه و آمریکا، برداشت‌های منافع مشترک و تهدید، دستخوش دگرگونی قابل توجهی شده است. دیگر، دینامیزم‌های اصلی تغییر سیستم بین‌المللی بر روابط ترکیه و آمریکا نیز تأثیر می‌گذارد. هنوز برخی از عناصر تداوم در زمینه‌های منافع مشترک وجود داشته، ولی مسایل زیادی نیز وجود دارد که منافع در آنها مشترک نیست. البته در برداشت‌های تهدید یک اشتراک وجود دارد. به عنوان مثال، مبارزه با تروریسم یکی از آنهاست. فقط، موضوع ی‌پ‌گ بیش از تهدید مشترک، از نظر ترکیه یک تهدید مبتنی بر آمریکا تلقی می‌شود. به نظر نمی‌رسد بدون حل این مشکل بتوان پیشرفت بزرگی در روابط ترکیه و آمریکا به دست آورد. البته مسایلی هم وجود دارد که انتظار داریم در دوره جدید در آنها پیشرفت کنیم. به عنوان مثال، ممکن است در آینده نزدیک بتوان در مورد جنگنده‌های اف-16 پیشرفت کرد. می‌توان گفت اقتصاد نیز در روابط دوجانبه اولویت دارد. رسیدن به هدف 100 میلیارد دلاری در روابط تجاری دوجانبه، به عنوان عامل محرک در این زمینه تلقی می‌شود. در روابط ترکیه و آمریکا یک چهارچوب استراتژیک جدید مورد نیاز است. همانند روابط ترکیه و اروپا، ترکیه در دوره جدید نیز همین چهارچوب ژئوپلیتیکی را در این روابط اتخاذ خواهد کرد. یعنی، ترکیه باید رویکردی را اتخاذ کند که بر خودمختاری خود متمرکز باشد. فقط این خودمختاری به شکل ضدآمریکایی و عملکرد متقابل دایمی پیش نخواهد رفت.

یکی از کنجکاوترین موضوعات دوره جدید، خاورمیانه و عادی‌سازی در منطقه است. این به عنوان یک پرونده مهم در سیاست خارجی ادامه خواهد داشت. می‌توان گفت که ترکیه از عادی‌سازی منطقه‌ای حمایت خواهد کرد. در واقع، اگرچه عادی‌سازی منطقه‌ای در حال حاضر کمک چندانی به حل مشکلات نمی‌کند، اما در باب کاهش تنش‌ها، راکد کردن درگیری‌ها و تعمیق همکاری‌های بالقوه در منطقه، ریشه دوانده است. چنین شرایط منطقه‌ای علی‌الخصوص به منافع اقتصادی ترکیه خدمت می‌کند. به نظر می رسد که در دوره جدید چهارچوب در روابط با خاورمیانه روشن‌تر شود.

در سیاست خارجی ترکیه پس از انتخابات، از طریق سازمان کشورهای ترک، یک دوره فعال در آسیای مرکزی شکل خواهد گرفت، ابتکار آسیا دوباره ادامه یافته و روابط با آفریقا به بعد جدیدی منتقل خواهد شد. در دوره‌ای که سیستم بین‌المللی متشنج شده و منطقه در حال عادی‌سازی باشد، ترکیه با اتخاذ رویکردی با ترکیبی از این دو، جایگاه بین‌المللی خود را بیشتر تحکیم خواهد کرد.

نویسنده: پروفسور دکتر مراد یئشیل‌تاش مدیر بنیاد تحقیقات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ترکیه