حاجی بکتاش ولی متصوف و فیلسوف بزرگ اهل آناتولی
اندیشهها و دیگاه این عارف نامی از مرزهای آناتولی پا فراتر نهاده و به نماد محبت و صلح و دوستی جهان مبدل شده است
در ماده اول اعلامیه جهانی حقوق بشر آمده است کلیه انسانها آزاد به دنیا آمده و از نظر حیثیت و حقوق برابرند. در ماده دوم این اعلامیه نیز گفته شده است که هر کسی بدون هیچگونه برتری از نظر نژاد، جنسیت، رنگ، دین، زبان و هر عقیده دیگر و منشا ملی یا اجتماعی، ثروت، ولادت و یا هر وضعیت دیگر حق دارد تا از کلیه آزادیها و حقوق بیان شده در اعلامیه بهرهمند شود. اعلامیه جهانی حقوق بشر دهم دسامبر سال 1948 از سوی سازمان ملل متحد تصویب گردید. آیا میدانید که تقریبا 700 سال قبل از تصویب این اعلامیه در منطقه جغرافیایی آناتولی فردی وجود داشت که از حقوق و افکار مشابهی سخن میگفت. حاجی بکتاش ولی فیلسوف و متفکر بزرگ که اساس فلسفه متکی بر مسامحه و گذشت و صلحجویی او را انسان تشکیل میداد، شخصیت برجسته و مدافع حقوق بشر در آناتولی بود.
حاجی بکتاش ولی از ترکهای خراسان بوده و در ترکستان در مدرسه استاد احمد یسوی در رشته فلسفه، علوم اجتماعی و فن آموزش دید. این متفکر بزرگ در دورهای که نظام سیاسی دولت سلجوقیان آناتولی بر هم خورده و استیلای مغولها شروع شد، به آناتولی آمد. سفر وی که از خراسان شروع شده بود، در سولوجا کاراحویوک یعنی نوشهر امروزی که تصمیم به اسکان در آن گرفت ، به پایان رسید. حاجی بکتاش ولی در طول مسافرت طولانی خود از امکان مباشرت با انسانهای منسوب به فرهنگها و اعتقادات متفاوت برخودار شد. وی در جو کائوس و ناآرام آندوران ، به صلح و عشق و محبت بعنوان ارزشهای مهم انسانی اولویت داده و ساختار اجتماعی، فرهنگی و دینی آناتولی را به دقت مورد بررسی قرار داد. حاجی بکتاش ولی بر این نظر بود که برای عدم گسستگی اجزا تشکیل دهنده این کل بایستی به همراه تفاوتها و گوناگونیها در هم آمیخته شده و عجین شوند. بدون تفکیک انسانها از یکدیگر فرق قائل شدن بین آنها بشریت را به عشق و محبت و صلح و برادری دعوت کرده است. حاجی بکتاش ولی اندیشه ها و بینش خود را در پایه علم تصوف و عرفان بیان میکند. افکار و ایده های وی طی قرون متمادی به امروزمان روشنی افکنده است. حاجی بکتاش ولی با عبارت " هیچ انسان و ملتی را به باد نکوهش نگیر " می گوید که انسانهای منسوب به فرهنگ و ریشه متفاوت برابر و مساوی هستند.
در قرن سیزدهم بسیاری از مردم در آناتولی تحت تاثیر استیلای مغول بیخانمان شده و از تولید دور شدند. مفهوم تصوف و صوفیگری که بر اصل زندگی برادرانه انسان و فکر وحدت اعتقادات متکی است، در یک چنین دورهای در آناتولی شکل محسوسی به خود گرفت. این مفهوم از سوی متفکران بزرگ و مهمی مانند حاجی بکتاش ولی، یونس امره و مولانا به مردم تعریف و توجیه گردید. این متفکران ارزشمند برای سلامت جهان مادی و معنوی انسانها نقش پیشگام ایفا کرده و برای توسعه اعتماد و اطمینان، صلح و ارزشهای عالی انسانی تلاش کردند. آنها دیدگاههای دینی خود را بدون نادیده گرفتن روابط اجتماعی و تولیدی و با اتکا به اصل برابری مطرح ساختند. با یک مفهوم والاتر از ادیان درهای خود را بر روی مسیحیان و یهودیان نیز باز گذاشته و موفق به راه یافتن به ذهن و قلب اقشار وسیعی از مردم گردیدند. حاجی بکتاش ولی که از نمایندگان سنت صوفیگری بوده و در رواج علم تصوف در آناتولی نقش مهمی ایفا کرد، صلح را جایگزین جنگ و مسامحه و عشق و محبت را نیز جایگزین کینه و نفرت نمود. وی با حرکت از این طرز تفکر که هرگز فراموش نکن که حتی دشمن ات یک انسان است، به اهمیت انسان تاکید کرده و همواره پیروی از خصائل نیکوی انسانی ، خوبی و زیبایی را به همگان توصیه میکند. حاجی بکتاش ولی فلسفه بزرگ و عمیقی را با زبانی ساده ولی شعرگونه رواج داد. سخنان با نفوذش موجب گردهم آمدن انسانهای منسوب به فرهنگهای و ادیان متفاوت گردید. به همین خاطر افکار و فلسفه وی نه تنها در آناتولی بلکه در منطقه جغرافیایی بالکان نیز مورد قبول قرار گرفته و از آن پیروی گردید. حاجی بکتاش ولی میگفت به زنان اجازه دهید تا تحصیل کنند. وی زنان را از مردان تفکیک نکرده و در قرن سیزدهم در تساوی حقوق زن و مرد دفاع کرده است. حاجی بکتاش ولی با سخن نغز آموختن علم در گهواره شروع شده و در گور پایان مییابد ، به اهمیت آموزش و تحصیل تاکید کرده است.
حاجی بکتاش ولی در مدرسه سولوجا کارحویوک دانشآموزان را در علم واعتقادات خود سهیم ساخت. این مدرسه در شهرستان حاجی بکتاش ولی در نوشهر امروزی در داخل مجتمعی به نام این فیسلوف بزرگ قرار دارد. مجتمع حاجی بکتاش ولی یکی از مهمترین مراکز توریسم عقیدتی در ترکیه بوده و هر سال از تعداد بیشماری توریست میزبانی میکند. این مجتمع که منعکس کننده سمبلها و آیینهای تصوف بکتاشی بوده و حتی در ساختار معماری مقبره متصوف بزرگ نیز بوضوح نمایان است، در فهرست موقت میراث فرهنگی یونسکو جای گرفته است. مجتمع حاجی بکتاش ولی هر سال از مراسم ملی و جهانی گرامیداشت یاد این فیسلوف بزرگ میزبانی میکند. سال 2021 از سوی یونسکو بعنوان سال حاجی بکتاش ولی اعلام گردید. 750 امین سالگرد درگذشت حاجی بکتاش ولی از عارفان سرشناس قرن سیزدهم در منطقه آناتولی که با اندیشهها و اعتقاداتش پس ازگذشت قرنها همچنان نماد عشق، بردباری، اتحاد و صلح است، از سوی اقشار وسیعی از مردم جهان گرامی داشته شد. اعتقادات این متفکر بزرگ که بدون تبعیض و تفکیک به انسانیت اهمیت بزرگی معطوف میداشت و پیام های جهانی او یکبار دیگر طنینانداز شد.
آناتولی قرنهای متمادی مهد تمدنها، فرهنگها و اعتقادات متفاوت بوده است. این سرزمین با مسامحه و گذشت عجین شده، مرکز علم و فضیلت بوده و به اولیا و عرفان آغوش گشوده است. حاجی بکتاش ولی یکی از مهمترین عارفان و متفکرین جهان است که در سرزمین آناتولی زندگی کرد. وی با اعتقادات و افکار جهانی خود، علم تصوف و اهمیتی را که این علم به انسان و ارزشهای انسانی میدهد، بازگو کرده است. حاجی بکتاش ولی برای کسانیکه اطرافش بودند، امکان کار و زندگی فراهم کرده و به آنها دین اسلام را آموخت. حاجی بکتاش ولی بین دوره قبل از قبول دین اسلام و بعد از آن در آناتولی پلی نیرومند ایجاد کرد. فلسفه جاجی بکتاش ولی ایمان را بر محور عقل و منطق قرار داده و به دور از تعصب، با محوریت انسان و ارزشهای انسانی و به تودههای عظیمی از مردم دسترسی پیدا کرد . او با افکار خود در مورد انسان، طبیعت، عشق به خدا، برابری، بردباری و علم، روشنی بخش جوامع امروزی گردید. حاجی بکتاش ولی قرنهاست که ما را با جملات " حتی اگر برنجی ، کسی را نرنجان ، بزرگترین بخشش پشتکاری است و آخر راهی که با علم پیموده نشود، تاریکی است مورد خطاب قرار میدهد.