تاریخچه علم جغرافی و استرابن جغرافی‌دان معروف دست‌پروده آناتولی
استرابن صاحب عنوان اولین جغرافی‌دان جهان در شهر آماسیای ترکیه دیده به جهان گشود
آیا تاکنون پیرامون زمان و مکان اندیشیدید؟ به نظر شما تعریف یکی از این دو واژه بدون وجود دیگری ممکن است؟ این دو واژه اگر متفاوت از یکدیگر هم به نظر برسند، امروزه بعنوان دو واژه متمم یکدیگر مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. هرمان مینکوفسکی ریاضی‌دان و فیزیک‌دان معروف آلمانی که با مطالعات خود در زمینه زمان و فضا شناخته می‌شود، می‌گوید وقتی زمان و مکان را بطور جداگانه بررسی کنید، هر دو مانند سایه‌ها محکوم به نابودی هستند. زیگفرید گیدیون مورخ و معماری معروف آلمانی نیز که روی همین موضوع تحقیقاتی انجام داده، از وجود بعد چهارم زمان و مکان سخن گفته است. علم تاریخ نیز با حرکت از این دو واژه، رویدادها و عناصر را مورد بررسی قرار می‌دهد. بازگو کردن حادثه‌ای در یک محل بشکلی مستقل از زمان و یا برعکس سعی برای سخن گفتن از قطعه‌ای از زمان بطور مستقل از محل وقوع حادثه، با علم و دانش مغایرت دارد. علم جغرافیای امروزی نیز این دو واژه را پایه و اساس خود قرار داده است. علوم جغرافیا واژه " مکان " را بعنوان محل زندگی بشر مورد ارزیابی قرار داده و مکان را بعنوان یک محل جغرافیایی مورد بررسی قرار می‌دهد.
ریشه واژه جغرافیا تا یونان عتیق رسیده و از مشتقات واژه‌های " جهان " ، " ترسیم کردن " و " توصیف کردن " بوجود می‌آید. اراتوستن فیلسوف و ریاضی‌دان یونانی برای اولین بار از این واژه استفاده کرده‌است. وی اولین دانشمندی بود که توانست محیط زمین را با استفاده از تفاوت زاویه تابش خورشید حساب کند. وی ضمن توسعه روش موسوم به غربال اراتوستن که الگورتیم ساده‌ای می‌باشد، توانست تا اعداد اول بین اعداد مختلف را پیدا کرد. اراتوستن نتیجه مطالعات و تحقیقات خود در زمینه ریاضیات و جغرافیا را در کتابی بنام جغرافیای اراتوستن جمع‌آوری کرده است. جغرافی که پس از این دوره به یک شاخه علمی تبدیل گردید، نام خود را از کتاب اراتوستن گرفت. اگرچه اراتوستن بعنوان موسس علم جغرافی تلقی می‌شود ولی سال‌ها قبل از او محققین و دانشمندانی در این زمینه مطالعاتی انجام داده بودند. برخی از فیلسوفان رابطه بین اقلیم و گیاهان را مورد مطالعه قرار داده ، برخی دریاها، دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و جویبارها و سیلاب‌های ناشی از آن، برخی تغییرات جوی و هوا، جزر و مد و آتشفشان‌ها را مطالعه کردند. در اصل همگی سعی کردند تا جهانی را که در آن زندگی می‌کنند، شناخته و بر پایه و اساس منطقی و عاقلانه استوار سازند. هرودوت، تالس، ارسطو ، استرابن و بطلمیوس در بین پیشگامان علم جغرافیا قرار گرفتند. هردوت پدر تاریخ از منطقه جغرافیای وسیع و صعب‌العبوری شامل: آناتولی ، حومه مدیترانه ، بین‌النهرین ، مصر و حتی هندوستان دیدن کرد. تالس که با تئوری‌های ریاضی خود معروف است، با انجام تحقیقاتی پیرامون شکل کره زمین، به علم جغرافی یاری کرده‌است. به نظر ارسطو نخست زمین وجود دارد و پاسخ به سوال کجا شالوده علم جفرافی را تشکیل می‌دهد. ولی به ذهن کسانی‌که واژه‌های جغرافیا و عهد عتیق را شنیده‌اند، در وحله اول استرابن و بطلمیوس خطور می‌کند. پس بهتر آن است که در ادامه گفتار خود از استرابن سخن گوییم. چرا استرابن ؟ زیرا استرابن اهل آماسیا، معروفترین جغرافی‌دان عهد اول و عتیق در آناتولی است.
استرابن در آماسیا که در شمال آناتولی واقع گردیده، دیده به جهان گشود. این جغرافی‌دان معروف در دوره قبل از ترویج دین مسیح و توسعه دامنه حکمرانی امپراطوری رم در آناتولی زیسته‌است. وی علاقه و کنجکاویش به سیاحت و آموختن را با امکاناتی که خانواده‌اش برایش فراهم ساخته بودند، تلفیق کرده و در مصر و شهر رم یکی از مهمترین مراکز علم در عهد عتیق با کیفیت خوبی آموزش دید. استرابن در بخش وسیعی از منطقه جغرافیایی تحت حاکمیت امپراطوری رم سفر کرده و کلیه خاطرات، برداشت‌ها و نظریاتش پیرامون مناطقی که از آنها دیدن کرده‌بود را در کتاب رساله جغرافیای 17 جلدی استرابو جمع‌آوری کرد. این اثر مهم که امروزه بعنوان یک اثر تاریخی و گران‌بها از نظر کسب معلومات در باره اوضاع جغرافیایی دنیای قدیم محسوب می‌‍گردد. این کتاب تنها یک کتاب جغرافی نبوده بلکه در آن مناطق جغرافیایی که استرابن از آنها دیدن کرده‌بود، به همراه ویژگیهای ساکنین آن مناطق مورد بررسی قرار گرفته‌است. کتاب رساله جغرافیای استرابو در ماهیت یک دایره‌المعارف دارای بعد جامعه‌شناسی و فلسفی در برگیرنده وقایع تاریخی، مهاجرت‌ها، اقوام و قبایل، روابط بین دول است. استرابن ادعا می‌کند که جهان در مرکز گیتی واقع شده و خشکی‌ها را بعنوان جزیره‌ای که اطرافشان با اقیانوس احاطه شده، تعریف می‌کند. استرابن می‌گوید: شمالی‌ترین نقطه کره زمین سرد و جنوبی‌ترین نقطه آن نیز گرم است و به همین علت انسان‌ها در این دو نقطه اسکان نگزیدند. این جغرافی‌دان معروف جهان را با توجه به مناطق آب و هوایی تقسیم‌بندی کرده و به نحوه تاثیر توپوگرافی که نقشه نمایاندن ویژگیهای فیزیکی سطح زمین است، بر اسکان جلب دقت کرده است. به نظر استرابن اطلاعات جغرافی عنصر مهمی به نفع دول است. این جغرافی‌دان معروف در کتاب خود چگونگی شکل‌گیری برخی سطوح زمین در اثر قدرت سایندگی آب، رانش زمین و وزش باد را توضیح داده و نوشته است که تنها یک اقیانوس وجود داشته و در صورت حرکت دایمی در مسیر غرب می‌توان به هندوستان رسید. استرابن در اثر تاریخی خود به تعریف مناطق اکتفا نکرده و به اهمیت تاثیر متقابل انسان و محیط بر یکدیگر یعنی علت و معلول تاکید کرده و استنباط‌های شخصی خود را نیز بازگو می‌کند. به همین علت است که وی بعنوان اولین جفرافی‌دان در جهان تلقی می‌شود. استرابن اولین کسی است که می‌گوید جغرافی یک علم است و در این رابطه نوشته‌است: علم جغرافی که من تصمیم به تحقیق و مطالعه پیرامون آن گرفتم، به نظر من به اندازه دیگر علوم در حیطه علاقه و توجه یک فیسلوف قرار می‌گیرد. صحت نظریاتم بنابه علل مختلف قابل تایید است. آماسیا زادگاه استرابن اولین جفرافی‌دان جهان است. استرابن اهل آماسیا در کتابش نوشته‌است که ریشه نام این شهر از آماسیس ملکه آمازون گرفته شده‌است. آماسیا شهری است که بین صخره‌های صعب‌العبور در میان رودخانه یشیل‌ارماک دومین رودخانه بزرگ ترکیه واقع گردیده است. بافت امنیتی شهر یکی از علل ترجیح آن در طول صدها سال بوده است. آماسیا در عین‌حال یک مرکز تجاری واقع در نقطه تقاطع راه‌های مهم در اعصار اولیه بود. تاریخچه شهر آماسیا تا هیتیت‌ها رسیده و در ادوار مختلف تحت حاکمیت فریقی‌ها، تمدن لیدی، پارس‌ها، پادشاهی یونتوس ، امپراطوری رم، دولت سلجوقی و عثمانی قرار گرفت. شهر آماسیا قبل از تولد استرابن، پایتخت پادشاهی پونتوس بود. مردم پونتوس عادت داشتند تا برای پادشاهان خود در دامنه‌های جنوبی کوه هارشنا، گورهای یادواره‌ای حفر کنند. گورهای صخره‌ای متعلق به پادشاه پونتوس که امروزه نیز مورد توجه توریست‌های ترک و خارجی قرار می‌گیرد، چشم انداز بسیار شگفت‌انگیز و جالبی دارند. با دیدن تونل‌هایی که غارهای محل گورهای صخره‌ای را به یکدیگر متصل می‌سازند، به دوره متفاوتی از تاریخ سفر می‌کنید. گورهای صخره‌ای پادشاه پونتوس که در بین جالب‌ترین نمونه‌های گورهای صخره‌ای جهان قرار دارند، به همراه کوه هارشنا، در فهرست میراث موقت جهانی ترکیه در یونسکو جای دارد. در مسیر جاده سیاحتی شاهزادگان در کنار رودخانه یشل‌ارماک مجسمه استرابن و پشت آن نیز گورهای صخره‌ای پادشاه پونتوس واقع گردیده است.
استرابن آماسیایی اولین کسی است که وقتی سخن از جغرافیا به میان می‌آید، نام وی به اذهان خطور می‌کند. سیر و سفر و نوشتن مشاهدات و تجربیات خود در نتیجه این سیاحت‌ها و عشق و علاقه به علم و دانش درهای بسیاری را بوسیله این جغرافی‌دان بزرگ بر روی ما گشوده‌است. وی نویسنده کتاب رساله جغرافیای 17 جلدی استرابو است که حاوی کلیه معلومات جغرافی جهان در دوره خود بود. این اثر مهم و تاریخی در دوره عتیق چندان مطالعه نشده و در دوره بیزانس دوباره کشف شده و به چندین زبان ترجمه گردید. در این اثر هفده جلدی که در آن قاره آسیا، اروپا و آفریقا نقل شده، سه جلد به آناتولی اختصاص یافته‌است. کتاب استرابن از نظر منبع رجوع به اطلاعات ارزشمند جغرافی و تاریخی آناتولی در عهد عتیق در رده اول جای دارد.
