هاتتوشا پایتخت باشکوه هیتیت‌ها در ساحل قیزیل‌ایرماق

قیزیل‌ایرماق، رودخانه‌ای است که تا زمانی که بر روی آن سد ساخته شود، با شور و شوق جاری شده و در بستر خود نمی‌گنجید. قیزیل‌ایرماق طولانی‌ترین رودی است که به خاکهای آناتولی مرکزی جان می‌بخشد. این رود از همین خاکها سرچشمه گرفته و در همین خاکها به دریا می‌ریزد. این رود نه تنها با طول خود بلکه با حوضه 75 هزار کیلومتر مربع، رودی باشکوه است. دلتای قیزیل‌ایرماق زیستگاه صدها گونه جاندار و یکی از سیستم‌های طبیعی مهم ترکیه می‌باشد. این رود که برای آن آوازها و ترانه‌های بسیاری سروده شده، نقش فعالی در روند شکل‌گیری تاریخ داشته است. رود قیزیل‌ایرماق که در آن به ردپایی از هر دوره تاریخی می‌توان برخورد کرد، با تمدن‌های مختلف، قلعه‌ها، پل‌ها و مزارهای صخره‌ای متعلق به دوره‌های متفاوت، امروزه نیز جلب دقت می‌کند.

قیزیل‌ایرماق یکی از رودهای مهم آناتولی از عصر باستان تاکنون است. این رود شاهد جریان تاریخ از اسکان انسانها در اطراف آن تا جنگ‌ها و از تجارت تا شکل‌گیری مرزهای دولت‌ها بوده است.

هرودوت مورخ مشهور دوران باستان و استرابون جغرافیدان معروف، مرزهای آسیای صغیر را با قیزیل‌ایرماق ترسیم می‌کند. از آنجا که در دوران باستان هیچ مفهومی از مرز سیاسی وجود نداشت؛ جغرافیا، به عنوان مثال کوه‌ها، رودخانه‌ها و دریاها مرزها را تعیین می‌کرد.

از آنجایی که بستر رودخانه از خاک رس است، نام این رود از قیزیل به معنی سرخ و ایرماق به معنی رود تشکیل شده است. هیتیت‌ها نیز به این رود قیرمیزی ایرماق به معنی رود سرخ داده‌اند. در برنامه امروز از هیتیت‌ها که در اطراف قیزیل‌ایرماق تاسیس شده سخن خواهیم گفت.

تمدن هیتیت همزمان با تمدن بابل بوده است. این تمدن کشفیات بسیار مهمی انجام داده است. زمانی که از هیتیت‌ها سخن گفته می‌شود، اولین چیزی که به ذهن خطور می‌کند پیمان کادش است. این معاهده به عنوان قدیمی‌ترین پیمان مکتوب مبتنی بر اصل برابری در تاریخ جهان شناخته شده است. معاهده صلح مصری-هیتی که با نام پیمان کادش شناخته می‌شود تنها معاهده‌ای است که نسخه‌های هر دو طرف معاهده در حال حاضر موجود است. این پیمان بین رامسس دوم پادشاه مصر باستان و پادشاه هیتیت‌ها 16 سال پس از نبرد کادش منعقد شده‌است. تعهد اصلی در این معاهده، همکاری طرفین در استرداد دشمنان داخلی طرف مقابل بود. نسخه دیگر این معاهده که بر روی دیوارهای معبد در مصر حک شده است، در کاوش‌های باستان‌شناسی در بوغازکوی در سال 1906 کشف شد. لوح‌های سفالی که این پیمان روی آن نوشته شده، امروز در موزه باستان‌شناسی استانبول به نمایش گذاشته شده است. از آنجایی که پایه و اساس دیپلماسی مدرن تلقی می‌شود، یک نسخه بزرگتر از لوح‌ها نیز در ورودی ساختمان سازمان ملل در نیویورک قرار دارد.

گفتیم که این لوح‌ها در حین حفاری در بوغازکوی پیدا شده است. بوغازکوی پایتخت هیتیت‌ها بود که در آن دوران هاتتوشا نامیده می‌شد. اولین پایتخت شناخته شده آناتولی که در زمین‌های حاصلخیز و آبیاری‌شده توسط قیزیل‌ایرماق تأسیس شد. بوغازکوی در جنوبغرب چوروم واقع است. شهر باستانی هاتتوشا یکی از سایت‌های باستان‌شناسی مهم ترکیه محسوب می‌شود. در حفاری‌های انجام شده آثاری از تمدن‌های حتیان، هیتیت، آسوری، گالات، فریقی و دوران روم و بیزانس کشف شده است. شهر باستانی هاتتوشا به دلیل ویرانه‌های تاریخی و از آنجایی که پایتخت یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های شناخته‌شده  بوده است، امروز در فهرست میراث فرهنگی جهانی یونسکو قرار دارد. علاوه بر این لوح‌های خط میخی موجود در این سایت باستان‌شناسی در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است. در لوح‌ها از هاتتوشا به عنوان "شهر هزار خدا" نام برده شده است.

بیایید همراه هم به گشت و گذار در شهر هزار خدا، هاتتوشا بپردازیم. هاتووشا به دو بخش بالا و پایین شهر تقسیم شده است. معابد و اماکن مقدس در شهر علیا و معبد بزرگ، خانه‌ها و سایر مناطق زندگی روزمره در بخش سفلی وجود دارد. اطراف پایتخت هیتیت‌ها با سورهایی به طول شش کیلومتر احاطه شده است. در این شهر باستانیِ احاطه شده توسط دیوارها، دروازه‌های باستانی، کاخ، 31 معبد، معابر زیرزمینی، انبارهای غول پیکر و معبد هوای آزاد وجود دارد که تا به امروز به خوبی باقی مانده‌اند. در حین بازدید از این شهر باستانی، به سفر در طول تاریخ خواهید رفت! با دیدن سنگ‌تراشی‌های باشکوه هیتیت‌ها حیرت‌زده خواهید شد! هیتیت‌ها اولین تمدن در آناتولی هستند که از سنگ‌ها بزرگ در معماری استفاده کرده‌اند. هیتیت‌ها هم از نظر معماری و هم هنر بسیار پیشرفته بودند. ما با بهترین نمونه‌های معماری مذهبی و مدنی در پایتخت آنها روبرو می‌شویم.

بیایید کمی در مورد هیتیت‌ها، بنیانگذار چنین شهری باشکوه صحبت کنیم. هیتیت‌ها یکی از مهمترین تمدن‌های تاریخ و البته آناتولی هستند. آنها با جنگ‌ها و صلح‌ها و از نظر فرهنگی، نظامی و تجاری، یکی از قدرتمندترین دولتهای آن دوران بوده‌اند. هیتیت‌ها معادن را پردازش کردند، خصوصاً در تولید محصولات آهن با کیفیت بالا و فن‌آوری تسلیحات، پیشرفته بوده و ارتش قوی تشکیل دادند. آنها با در دست گرفتن کنترل مسیرهای تجاری مدیترانه، در آناتولی به برتری دست یافتند. هیتیت‌ها با اهمیتی که برای حقوق زنان قائل بودند، نظم اجتماعی مبتنی بر قانون شکل داده، و با نمونه‌های بینظیر هنری و معماری خود به یکی از مهمترین تمدن‌های آناتولی تبدیل شدند.

از آثار کشف شده و لوح‌های گلی درمی‌یابیم که آنها تکنیک‌هایی فراتر از زمان خود مانند تقطیر، استخراج شیره و تصعید را کشف کردند و با یادگیری استفاده از آتش به صورت کنترل شده در موضوعاتی مانند سرامیک ، رنگ و عطر پیشرفت کردند.

چنانچه از لوح‌های گلی به جای مانده از آن دوران بر می آید، هیتیت‌ها اولین کشور در تاریخ بوده که به نوعی با دموکراسی اداره می‌شده است. این تمدن که توسط پادشاه و خانواده سلطنتی اداره می‌شد، مجلس که در زبان آن دوران پانکوش نامیده می‌شد، از حق به رای گذاشتن تصمیات خانواده سلطنتی و نیز نظارت و کنترل پادشاه برخوردار بود. به عبارت دیگر این هیتیت‌ها بودند که پایه‌های "سلطنت پارلمانی" که رژیم انگلیس، اسپانیا، هلند، ژاپن و بسیاری دیگر از کشورها بود را بنیان نهادند.

همچنین برخی معتقدند که هیتیت‌ها از قفقاز به آناتولی آمده‌اند و برخی دیگر ادعا می‌کنند که از بومیان آناتولی بوده‌اند، اما اطلاعات قطعی در این مورد وجود ندارد. بعد از کشف این لوح‌ها، مشاهده شد که کلمات استفاده شده، مشابه کلمات موجود در زبان‌های اروپایی است. به همین دلیل هیتی قدیمی‌ترین زبان هند و اروپایی شناخته شده تاکنون است.

دقیقا معلوم نیست که هیتیت‌ها چگونه از صحنه تاریخ حذف شده‌اند. به عقیده برخی‌ها، پس از مهاجرت اقوام یونانی به آناتولی، به عقیده برخی دیگر نیز راهزنانی که از دریای مدیترانه آمده‌اند، سبب نابودی آنها شده‌اند. کسی چه می‌داند شاید هم خشکسالی‌های پی در پی دلیل فروپاشی هیتیت‌ها بوده است.

در برنامه امروز در مورد هاتتوشا تنها شهر باستانی ثبت شده در هر دو لیست یونسکو صحبت کردیم. در مورد هیتیت‌ها، تمدن باستانی 5000 ساله، چیزهای بیشتری برای گفتن وجود دارد. در برنامه‌های آتی نیز همراه با ما باشید.