ظریف به دنبال چیست؟

در روزهای اخیر با یک بحران ساختگی در روابط ترکیه-ایران روبرو هستیم. این بحران در ظاهر با واکنش به شعری مشهور در ایران و آذربایجان که از سوی رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در رژه پیروزی 10 دسامبر در باکو خوانده شد، آغاز گردید.

با شنیدن این شعر، ملی‌گرایان فارس ادعا کردند که اردوغان با ذکر نام رود آراز (ارس) و جدایی اجباری، تمامیت ارضی ایران را مورد هدف قرار داده است. از آنجایی که مخالفت این قشر با غیرخودی‌ها به ویژه با ترک‌ها، ترکیه و آذربایجان پدیده‌ای گسترده است، واکنش‌ آنها نیز زیاد جدی گرفته نشد. ولی یک روز بعد، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران به شکلی مغایر با اصول دیپلماتیک و رعایت حداقل احترام، با انتشار یک پیام تویتری به زبان فارسی چنین نوشت: "به اردوغان نگفته بودند شعری که به غلط در باکو خواند مربوط به جدایی قهری مناطق شمالی ارس از سرزمین مادریشان ایران است! آیا او نفهمید که علیه حاکمیت جمهوری آذربایجان سخن گفته است؟ هیچکس نمی‌تواند درباره آذربایجان عزیز ما صحبت کند." در پی این امر، معنی عامیانه کلمه "غلط" در زبان فارسی که در مفهوم فحش و ناسزا  در ایران به کار می رود، در این کشور به دفعات فراوان مورد استفاده قرار گرفت و در صفحات اجتماعی ترند شد.

هنوز هم جای بسی سوال و تعجب است که چرا ظریف، یکی از باتجربه‌ترین دیپلماتهای پرورش یافته توسط جمهوری اسلامی، رهبر مهمترین همسایه ایران را با نادیده گرفتن حداقل حسن‌ نیت و قوانین کنوانسیون‌های دیپلماتیک مورد هدف قرار داد. وی بعد از آن روز در مورد موضوع هیچ سخنی نگفت. این در حالی است که کسانی که حوادث ایران را از نزدیک پیگیری می‌کنند، شاهد ناراحتی برخی از ملی‌گرایان فارس اطراف ظریف طی دو ماه اخیر بودند.

پس از سوء مدیریت بحران قره‌باغ در ایران، برداشت‌های غلط از تحولات رخ داده و سیاست یک بام و دو هوا، خامنه‌ای رهبر این کشور با تاکید شدید گفت: "سرزمین‌های اشغال شده آذربایجان همه باید آزاد شوند." ذکر کلمه "همه" برای ظریف و تیمش که سعی داشتند یک سیاست تعادل بین باکو و ایروان را در پیش بگیرند، در حکم آب سردی بود که روی سرشان ریخته بود. علیرغم این اظهارات خامنه‌ای که از نظر قانون اساسی و دینی اقتدار بی قید و شرط محسوب می‌شود، استفاده چهره‌های نزدیک به جواد ظریف از جملاتی نظیر "کاش به شکلی آشکار در حمایت از ارمنستان وارد جنگ می‌شدیم" نشان می‌دهد که این رگه ملی‌گرایی تا چه حد قوی است که می‌تواند حتی در صورت لزوم عالیترین مقام کشور را نیز نادیده بگیرد. عدم هضم این مساله و خشم ناشی از آن تا حدی است که سفر جیحون بایرام‌اف وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان به تهران قبل از برگزاری مراسم رژه پیروزی و ملاقات وی با بسیاری از مقامات ایرانی و دادن اطمینان خاطر یا پیشنهادات به آنها و نیز مطرح شدن پلتفرم مکانیسم همکاری شش‌گانه پیشنهادی از سوی اردوغان، نتوانست هیستری این کشور را آرام کند.

موج ملی‌گرایی آغاز شده توسط جواد ظریف در کوتاه‌مدت در مجلس این کشور نیز انعکاس یافت و 225 نماینده با صدور بیانیه‌ای مداخله در امور داخلی ایران را محکوم کردند. سخنرانی محمود احمدی بیغش نیز یک فاجعه کامل بود. وی خطاب به اردوغان با بیان اینکه ما نقش شما را در ترور دانشمندان هسته‌ای ایران به ویژه فخری‌زاده کمتر از نقش نتانیاهو نمی‌دانیم، از تحریم‌های پیش‌بینی شده آمریکا و اتحادیه اروپا علیه ترکیه اعلام حمایت کرد. مطبوعات ایران نیز مطابق آنچه انتظار می‌رفت، به وظیفه خود عمل کردند و تیتر اصلی خود را به کاریکاتورها و عکس‌هایی از اردوغان که با حرکت‌های مختلف دست و صورت همراه بود، اختصاص دادند.

از سویی طبق اظهارات برخی مقامات ایرانی، دلیل این خشم علیه ترکیه که مهمترین کانال تجارت خارجی این کشور در دوران  تحریم با جهان خارج به شمار می‌رود، مشخص نیست، از سوی دیگر بسیاری از ملی‌گرایانِ فارسِ مقیم خارج از ایران نیز از ظریف انتقاد کرده و اظهار داشتند که این شعر همانند ترانه آیریلیق شعری بسیار رایج و زبانزد در بین مردم است و اینکه شعر هیچ جنبه ضد ایرانی ندارد، همه اینها نشان می‌دهد که تنها انگیزه ظریف، ملی‌گرایی نبوده است. تنها امید دولت روحانی در حالی که کمتر از یک سال به انتخابات باقی مانده، این است که دولت بایدن به توافق هسته‌ای بازگردد و اقتصادِ در حال فروپاشی ایران شروع به بهبود کند. جواد ظریف یکی از نامزدهای آینده ریاست جمهوری دولت روحانی است که پس از هر جلسه کابینه بر روی بایدن و توافق هسته‌ای تأکید دارد. باز هم ادعاهایی مبنی بر آغاز مذاکرات مقدماتی طرفین از طریق عمان وجود دارد. طبق برخی ارزیابی‌ها، ظریف از طریق مخالفت با اردوغان به برخی قدرت‌های مخالف با ترکیه و در راس حکومت بایدن پیام ارسال کرده و از واشنگتن انتظار حمایت در روند انتخابات را دارد.

به طور خلاصه همانطور که همواره تاکید می‌شود، روابط ترکیه و ایران دارای ویژگی‌های خاص خود است و ضربه‌ای که برخی دولتمردان غیرمسئول می‌توانند به آن وارد کنند، محدودیت است. همانطور که سخنان خونسردانه روحانی رئیس جمهور ایران در 14 دسامبر برای آرام کردن بحران، نشان‌دهنده اهمیتی است که تهران به روابط خود با تركیه قایل است. در حالی که کانال‌های ارتباطی بین دو کشور بسیار متنوع و گسترده است، بدیهی است که سازماندهی کمپین از طریق رسانه‌ها یا توهمات و هذیان‌های برخی نمایندگان به نفع هر دو کشور نخواهد بود.

نویسنده: دکتر حقی اویغور نائب رئیس مرکز مطالعات ایرانی آنکارا