ستارگان درخشان کهکشان تاریخ و فرهنگ ملت ترک: آرتوک غازی و دولت آرتوکلوها

آرتوک غازی (Artuk Gazi) یکی از مهمترین بیگهای سلجوقی است که در تصرف سرزمینهای امروزین ترکیه نقشی بارز داشته است. وی از طایفه دوگر(Döğer) از ترکان اوغوز(Oğuz) است. ترکان ترکمن، اناتولی، آذربایجانی، افشار، تاتار، قشقایی، سونقور (سنقر) و خراسانی همه از ترکان تاریخ ساز اوغوز محسوب می شوند.

آرتوک غازی در سال 1063 همراه با گروه بسیار بزرگی از ترکان اوغوز در سرزمین ترک نشین اذربایجان، تحت امر سلطان آلپ ارسلان سلجوقی درامد. وی در سال 1071 که سلطان سلجوقی در نبرد بسیار مهم مالازگیرت (ملازگرد) بر امپراطوری روم شرقی غالب آمد در رکاب سلطان می جنگید.

سلطان آلپ ارسلان، به آرتوک غازی دستور فتح آناتولی شرقی و مرکزی را داده بود. وی نیز پیرو این فرمان، همراه با طوایف کیزیل ایرماک (Kızılırmak) و یاشیل ایرماک (Yeşilırmak) اقدام به فتح شهرها و قلعه های آناتولی داخلی کرد. وی سپس عراق، بحرین، آناتولی جنوب شرقی، سوریه، قدس و فلسطین را نیز به تصرف خود درآورد.

آنگونه که از مطالعات تاریخی بر می آید، اکسوک بی اوغلو آرتوک (Eksük Bey oğlu Artuk Bey) نخستین و قدیمی ترین فاتح ترکمن شهر آنکارا، پایتخت ترکیه است.

براساس روایتی گفته می شود که آرتوک غازی این شهر را در سال 1073 فتح کرده است. وی به هنگام بروز کشمکش بر تخت سلطنت بیزانس از بوتانیاتس" (Botaniates) به عنوان امپراطور بیزانس حمایت کرد و سپس در این امپراطوری صاحب نقش مهمی شد.

گفته می شود وی در دوران اسارت "چاکا بی"(Çaka Bey)، در دربار امپراطوری حضور داشته و ماموریتهایی نیز بر عهده گرفته است. آرتوک غازی از جمله فرماندهانی است که راه فتح "ازمیت" و "ازمیر" را بر روی ترکمنان گشود.

آرتوک غازی از سوی ملکشاه سلجوقی امپراطور بزرگ سلجوقیان، مامور سرکوب اغتشاشات "لوریستان" (لرستان) شد. اقدامات بزرگ وی سبب شده بود تا محدوده تحت امر وی از حالت یک حکومت خودمختار خارج و به وضعیت یک دولت مستقل نزدیک گردد.

آرتوک غازی بعدا عازم بصره شد و قلاع "قطیف" و "آخسا" را متصرف شد. وی سپس رهسپار جزیره بحرین شد و این منطقه را از تصرف "قرامطه" خارج کرد و به بغداد بازگشت.

آرتوک غازی که در بغداد در اجلاس دیوان خلیفه عباسی حضور داشت از سوی خلیفه "قائم به امرالله" القاب"رکن الدین" و "ظاهرالدین" را دریافت کرد.

وی پس از بغداد مجددا راهی "بحرین" شد و عصیانهای ایجاد شده از سوی طرفداران قرامطه را اینبار به صورت کامل سرکوب کرد و سپس به حضور سلطان ملکشاه سلجوقی رفت.

ماموریت دیگر آرتوک غازی به فرمان سلطان ملکشاه سلجوقی رفع معضل امیر نشینهای کوچک  و در حال کشمکش در پهنه اناتولی بود. سلطان ملکشاه به طور کامل بر اهمیت اطاعت مستقیم تمامی بیگ نشینهای آناتولی واقف بود. به همین دلیل آرتوک غازی به سوریه رفت و در سال 1085 از آنجا رهسپار قدس گردید.

آرتوک غازی به هنگام نبرد "ملک توتوش" حاکم سوریه با "سلیمانشاه" فاتح آناتولی در کنار توتوش جای گرفت. در این کارزار که در نزدیکی "حلب" روی داد سلیمان شاه کشته شد. سلطان ملکشاه سلجوقی پس از دریافت این خبر بسیار خشمگین شد و راهی سوریه گردید.

ملک توتوش و آرتوک غازی که قصد نبرد با سلطان خود را نداشتند از جنگ کنار کشیدند. به دنبال این اتفاق آرتوک غازی به قدس رفت و تا پایان عمرش در انجا زندگی کرد. قبر وی اکنون در شهر قدس قرار دارد.

"ابن اثیر" یکی از مورخان بزرگ جهان اسلام در مورد آرتوک غازی نوشته است که "وی از جمله فرماندهان جهان ترک و اسلام است که در همه نبردها پیروز شد".

پس از مرگ وی پسرانش "سوکمن" (Sökmen) و "ایلغازی" (İlgazi) امارت قدس را بر عهده گرفتند.

 ایلغازی در "ماردین" و سوکمن نیز در "حسن کیف" بیگ نشینهایی تاسیس کردند. سپس به تدریج بیگ نشینهایی در دیاربکر، هارپوت و اخلات از سوی آرتوکلوها ایجاد شد.

از عهد این دولت اثار متعددی چون مدرسه، شفاخانه، مسجد، امارت، کاروانسرا و پل به یادگار مانده است.

در پایان این مقاله یاد تمامی شهدای جهان ترک و اسلام و بخصوص آرتوک غازی را گرامی داریم و بر روح و روان این بزرگان درود می فرستیم.

نوشته: دکتر گورای کیرپیک، دانشایر دانشگاه غازی

ترجمه: فرزاد صمدلی