آتش و اهمیت آن در زندگی و فرهنگ ترک

انسانها در طول تاریخ به آتش احساس نیاز کرده اند. پیدایش آتش برای انسانهای اولیه در مبارزه آنها با سرما، حیوانات وحشی، رفع گرسنگی و مواردی نظیر آن بسیارموثر بوده است. آتش به منظور آرزوی برکت و نیز به منظور مبارزه با خطرات و آنچه که انسانها از آن ترسیده اند، تبدیل به ابزاری بسیار مهم شده است. انسانها نیز به آتش که باعث ایجاد سهولت در زندگی برای آنها شده، ارزش و احترام قایل شده و آن را مقدس شمرده اند. آتش در بسیاری از فرهنگها سمبل روشنایی، دوری از بدیها، زدودن آلودگی ها، برکت، روزی و فراوانی می باشد.

داستانهای تاریخی نشان می دهد که انسانهای اولیه از هر چیزی که بیشتر ترسیده اند و یا به آن احساس نیاز کرده اند و یا تحت تاثیر بسیار آن قرار گرفته اند، آن را به عنوان چیز مقدس پذیرفته اند و عقاید و آیین هایی را پیرامون آن شکل و توسعه داده اند. در باورها و عقاید ترکها در آسیای میانه نیز اتش از جایگاه بسیار مهمی برخوردار بوده است. در باورهای قدیمی ترک، با عقیده بر مقدس بودن آسمان، این اندیشه وجود داشته است که آتش از آسمان بر زمین نازل شده است. در کنار عقایدی که در مورد آتش وجود داشته، برخی آیین ها نیز در مورد آن شکل گرفته و بوجود آمده است. باقیمانده های عقاید و آیین های موجود در آسیای میانه در آناتولی نیز ادامه یافته است.
بر اساس داستانها و افسانه های موجود، ترکها برای رهایی از وادی "ارگنه کن" کوه آهن را با استفاده از آتش ذوب کرده اند. بنابراین همیشه به آتش که سبب رهایی آنها شده، با ارزش و احترام نگاه کرده اند. بر اساس عقاید موجود در بین مردم، آتش همیشه تمیز است و ناپاکی ها را از بین می برد. انسانها را تمیز و پاکیزه می کند و به آنها نیرو و قوت می بخشد. ترکها در طول تاریخ به قدرت آتش در از بین بردن ناپاکی ها ایمان داشته اند، بنابراین برای زدودن روح خبیث و ناپاکی از کسانی را که از راه دور می رسیدند، آنها را از روی آتش عبور می دادند.
ترکها بر این باور هستند که اجاق و آتش نیز همانند آب از یک روح و قدرت پاسداری برخوردار هستند و در رابطه با این روح عقاید و آیین های متفاوتی شکل داده اند. بدین دلیل نیز هیچ چیز کثیف و آلوده را به داخل آتش نینداخته اند و بر روی آن آب نریخته اند. اعتقاد بر این است که اگر بر روی آتش آب ریخته شود، کسی که این کار را انجام داده، خود و خانواده اش گرفتار مصیبتی می شوند. بنابراین برای خاموش کردن آتش بر روی آن خاک و یا خاکستر می ریزند. همچنین از اجاقی که در خانه روشن است، به کس دیگری آتش داده نمی شود.
در عقاید قدیمی ترکها، برای راضی و خشنود کردن روح آتش، از غذایی که بر روی آن پخته می شد، مقداری نیز داخل آن ریخته می شد و اعتقاد بر این بود که از این طریق، روح آتش راضی و خشنود می شود. این باور هنوز هم در مناطق مختلف آناتولی رواج دارد. در برخی مناطق نیز هر روز صبح به منظور سیر کردن روح آتش، مقداری از روغن حیوانی را که در داخل خانه موجود بود، بر روی اتش می انداختند.
از آسیای میانه تا آناتولی، اجاق با مفهوم آتش مترادف شده و سمبل خانواده بوده است. روشن بودن اجاق خانه به معنی خوشحال و خوشبخت بودن خانواده است. در بین مردم ضرب المثلی با مضمون "اجاق خانه تان همیشه روشن باشد" وجود دارد. این ضرب المثل بدین معنی است که خانواده تان همیشه در آرامش و خوشبخنی باشد. گفته می شود که اجاق خانواده میراث پدر بر پسر کوچک خانواده می باشد. در بین مردم به خانواده هایی که فرزند نداشته باشند، اجاق کور گفته می شود. همچنین اگر پسر خانواده که قرار بود نسل از طریق وی ادامه پیدا کند، بمیرد، می گویند، اجاقش خاموش شد. در بین مردم، ضرب المثل، دعا و نیز ناله و نفرین بسیاری که در ان کلمه اجاق بکار رفته وجود دارد.
ترکها از آسیای میانه تا آناتولی بسته به نحوه سوختن آتش، در رابطه با آینده پیش بینی هایی را انجام داده اند. رنگ سبز، زرد، سیاه، سفید و یا سرخ آتش، صدایی که آتش به هنگام سوختن از خود در می آورد، نحوه سوختن آتش، شکل دودی که از آن بلند می شود، جهتی که دود به سمت آن می رود، صدایی که آتش به هنگام سوختن از خود در می آورد، نحوه جای گیری گدازه ها در میان شعله های آتش، جهیدن گدازه های آتش و مواردی نظایر آن همه با معنی و مفهومی خاصی تعبیر و تفسیر می شوند. اگر آتش به هنگام سوختن، صدایی شبیه صدای انسان از خود دربیاورد، می گویند، میهمان در راه است و اگر همانند باد صدا دهد، می گویند طوفان در راه است.
در آناتولی، معمولا زنان با گرفتن تکه ای از آتشی که در اجاق خانه در حال سئختن است، آن را در تمامی اتاقهای خانه می گردانند و بر این باور هستند که با این کار خانه از روح بد و زخم چشم در امان می ماند. در برخی مناطق نیز اگز باران نبارد، جوانان اتش به پا کرده و در اطراف ان جمع می شوند و برای باریدن باران دعا می کنند. همچنین کسانی که دچار یک بیماری روحی و روانی هستند، از میان دو اتش عبور داده می شوند.
خاکستر بجای مانده از اتش در محلی که زیاد محل رفت و آمد نباشد، ریخته می شود. اعتقاد بر این است که اگر فردی خاکستر آتش را لگد کند، قسمتش بسته می شود و صاحب فرزند نمی شود و بلاهای زیادی بر سرش می آید.
در بین ترکها، زنده شدن دوباره طبیعت نیز با برپاشدن آتش جشن گرفته می شود. اعتقاد بر این است که اتش جزوی از خورشید است که همه جهان را روشن می سازد. همچنین روشن کردن آتش بزرگ سمبل گرم شدن و زنده شدن دوباره خاک می باشد. در مراسم عید نوروز که در سراسر جهان ترک جشن گرفته می شود، آتش بزرگی روشن می شود. پریدن از روی اتش از از آیین بسیار مهم عید نوروز است. گفته می شود، کسانی که به هنگام نوروز از روی آتش بپرند، در طول سال بیمار نمی شوند. یکی دیگر از مراسمی که به هنگام نوروز انجام می شود، پراندن حیوانات از روی اتش و یا عبور دادن آنها از میان دو آتش می باشد. استفاده از آتش در مراسم نوروز بدین معنی است که معتقدند آتش از قدرت از بین بردن ناپاکی ها و پلیدی ها برخوردار است. همچنین اعتقاد بر این است که دود آتش، انسان را از بدیها، بلاها و بیماریها محافظت می کند. در خیلی از بازیهای محلی نیز آتش برپا می شود. استفاده از آتش در این بازیها بدین دلیل است که گفته می شود، آتش سلامتی و شانس می آورد. بازی "سین سین" و یا "سیم سیم" که در نقاط مختلف آناتولی بازی می شود نیز با فرهنگ اتش در ارتباط است.
در آناتولی، آتش در مرکز قرار می گیرد و در اطراف آن رقصی با نام رقص سماع اجرا می گردد. در جغرافیای وسیعی از آسیای میانه گرفته تا آناتولی و در محدوده زمانی بسیار وسیع از لحظه تولد گرفته تا زمان مرگ، در اعیاد، عروسی ها، بیماریها، مداوای بیمارا و در امان ماندن از بدیها، آتش نقشی بسیار موثر و مهم بازی کرده است.

نویسنده: فاطمه احسن توران عضو هیات علمی دانشگاه غازی آنکارا

مترجم: فریبا اوغوز