باورهای ترکها در مورد ماه، خورشید، رعد و برق، باران و رنگین کمان

آداب و رسوم ترک – ۳۸
در مورد ماه، خورشید، رعد و برق، باران و رنگین کمان از آسیای میانه تا آناتولی عقاید و آیین های بسیار زیاد و جالب توجهی مرسوم می باشد. بر اساس عقاید باستانی ترک، خورشید سمبل زن وماه سمبل مرد است. خورشید سمبل مادر و ماه سمبل پدر می باشد. خورشید نشانه گرما و ماه نشانه سرماست. خورشید سمبل جنوب و ماه سمبل شمال است. ارزش و احترامی که ترکهای قدیم به خورشید، ماه و ستاره ها قایل شده اند، بر زندگی امروزی ترکها تاثیر بسیاری گذاشته است. بعنوان مثال "هون ها" به هنگامی که می خواستند، کاری را آغاز کنند، به موقعیت خورشید و ماه نگاه می کردند و به هنگامی که می خواستند تصمیم مهمی اتخاذ کنند، با تفسیر موقعیت ستاره ها تصمیم می گرفتند.

در آناتولی عقاید بسیار متفاوتی در مورد خورشید رواج دارد. بر اساس یک عقیده اسطوره ای که ریشه در عقاید ترکها دارد، خداوند خورشید را زن و ماه را مرد آفریده است، سپس به خورشید دستور داده تا در طول روز و به ماه نیز دستور داده تا در طول شب بگردد. اما از آنجاییکه خورشید خانم به هنگام روز از نشان دادن صورت خود خجالت کشیده است، خداوند یک مشت سوزن به سوی صورتش پرتاپ کرده است. بدین دلیل است که صورت خورشید دارای لکه هایی است. ماه نیز به این وضعیت خندیده است. دلیل اینکه در قرص کامل ماه اثر تبسم دیده می شود نیز این امر می باشد. در مورد لکه های موجود در صورت ماه نیز چنین گفته می شود: یک روز ماه خواست تا سر به سر خورشید بگذارد. خورشید نیز در این هنگام مشغول درست کردن خمیر بود. خورشید از این رفتار ماه بسیار عصبانی شد و با دستهای خمیری خود بر صورت ماه زد. بدین ترتیب اثر دستهای خمیری خورشید بر روی ماه نقش بست.
برخی دیگر از عقاید مرسوم در مورد ماه نیز بدین شکل است: هنگامی که ماه جدید می خواهد حلول کند، مادران به فرزندان خود می گویند: "ببینیم ماه جدید را برای اولین بار چه کسی خواهد دید؟" کودکان برای دیدن ماه جدید هر شب به آسمان نگاه کی کنند. اگر برای اولین بار ماه جدید را دختر خانواده ببیند، این امر بدین معنی است که به مدت یک ماه در خانه همه چیز پربرکت خواهد بود. اما اگر پسر خانواده برای اولین بار حلول ماه جدید را ببینند، این بدین معنی است که آن ماه خانواده با مشکلات اقتصادی روبرو خواهد شد.
کسی که برای اولین بار حلول ماه جدید را ببیند، بلافاصله به خاک و طلا نگاه می کند. این کار نیز سبب می گردد که روزهای آن فرد زیبا و پر خیر و برکت سپری گردد. گفته می شود به هنگامیکه زن حامله به ماه نگاه می کند، اگر نوزاد در داخل شکمش حرکت کند و اگر آن نوزاد پسر باشد، جسور و قهرمان خواهد شد واگر دختر باشد، مایه خیر و برکت برای خانواده اش خواهد شد.
کسانی که بر دست آنها زگیل وجود دارد با نگاه کردن در ماهی که تازه حلول کرده، می گویند: "ماه را دیدم، خوش دیدم، جای زگیلم را خالی دیدم". اعتقاد بر این است که با نگاه کردن در ماه جدید و گفتن این شعر، زگیلها از بین می رود.

در رابطه با ماه گرفتگی و خورشید گرفتگی نیز آداب و رسوم متفاوتی در بین مردم وجود دارد. برخیها بر این عقیده هستند که ماه و یا خورشید گرفتگی نشانه نزدیک بودن قیامت است. برخی ها می گویند، ماه و یا خورشید گرفتگی دلیل بر این است که یکی از افراد مشهور و سرشناس وفات خواهد کرد. برخی ها هم اعتقاد بر این دارند که خورشید و یا ماه گرفتگی دلیل بر بروز قحطی و وقوع جنگها و بیماریها می باشد.
به هنگام خورشید و یا ماه گرفتگی مردم آناتولی برخی آداب و آیین هایی را بجای می آورند که ریشه در اعتقادات آسیای میانه دارد. برخی از این آیین ها عبارتند از: شلیک سلاح، زدن حلبی ها همانند طبل و نظایر آن. برخی دیگر از آیین های انجام گرفته به هنگام ماه و یا خورشید گرفتگی ریشه در اعتقادات اسلامی دارد. مثلا با آغاز ماه و یا خورشید گرفتگی، با صدای بلند اذان خوانده می شود. افراد از لحظه آغاز خسوف و یا کسوف تا لحظه پایان آن کلمه شهادت یعنی "اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمد رسول الله" را بر زبان می آورند. در برخی مناطق با آغاز کسوف و یا خسوف نماز آیت می خوانند و در پایان نماز قرآن خوانده و چنین دعا می کنند که "خداوندا خورشید و ماه ما را رها کن". تمامی این آداب و آیین ها برای دور کردن سایه ای انجام می گیرد که روی خورشید و یا ماه را پوشانده است. همچنانکه مشاهده می شود، به هنگام خورشید و یا ماه گرفتگی، مردم هم آداب و رسوم مربوط به دوره های قبل از اسلام و هم آیین های اسلامی را اجرا می کنند.

در عقاید و باورهای ترکها رنگین کمان نیز معنی و مفهوم خاص خود را دارد. رنگین کمان بعنوان نوعی پل و بعبارت صحیحتر بعنوان پل خداوندی که زمین را به آسمان پیوند می دهد، تعریف می شود. گفته می شود که دیده شدن رنگین کمان پس از بروز طوفان بدین معنی است که خشم خداوندی فروکش کرده است.
در آناتولی، رنگین کمان با اسامی مختلفی همچون "نور"، "جلوه های سبز و قرمز"، "شال مادر"، "شال مادر فاطمه" خوانده می شود. این عقیده که رنگین کمان پلی بین آسمان و زمین است و انسان رابه سوی خدا می برد، امروزه در آناتولی اساس بسیاری از اعتقادات را شکل داده است. به هنگام دیده شدن رنگین کمان با گفتن اینکه نور بر انسانهای خوب می تابد، از وجود رنگین کمان تعبیر بر خیر و برکت می شود.
در بین مردم گفته می شود که همگان دوست دارند از زیر رنگین کمان عبور کنند، اما تا به امروز هیچ کس نتوانسته از زیر آن عبور کند. اعتقاد بر این است که رنگین کمان به انسانها هیچگاه اجازه عبور از زیر آن را نمی دهد. اما گفته می شود که اگر کسی بتواند از زیر رنگین کمان عبور کند، تمامی گناهانش بخشیده می شود، کلیه آرزوهایش برآورده می گردد و ثرومند می شود. اگر نازا باشد، صاحب فرزند می شود. حتی عقیده ای وجود دارد که می گوید کسی که از زیر رنگین کمان عبور کند، جنسیتش تغییر می کند.
در کتاب دست نویسی که به تاریخ ۱۷۱۳ به قلم گرفته شده است، در مورد رنگین کمان به این اطلاعات جای داده شده است: در رنگین کمان اگر رنگ سبز در پایین قرار گیرد، آن سال سال پر برکتی می شود. اگر زرد در پایین قرار گیرد، آن سال بیماری زیاد می شود، اما در نهایت همه از این بیماری جان سالم بدر می برند. اگر رنگ سرخ در پایین باشد، آن سال جنگ و خونریزی می شود و اگر رنگ آبی آسمانی در پایین قرار گیرد، زمستان سخت و طولانی در انتظار مردم است. اگر رنگ صورتی در پایین باشد، آن سال بیماریهای مسری و واگیردار زیاد می شود و در نهایت اگر رنگ خاکستری در پایین قرار گیرد، آن سال باران زیاد می بارد، رودخانه ها طغیان می کنند و کشتی ها غرق می شوند.

بر اساس عقاید قدیمی مرسوم در بین ترکها، در رابطه با صاعقه نیز آداب مختلفی وجود دارد. برخی می گویند، جاییکه صاعقه در آن بیافتد، جای مقدسی محسوب می شود. برخی دیگر نیز بر این عقیده هستند که جاییکه صاعقه در آن افتاده، برای انسانها و حیوانها خوش یمن نمی باشد. بنابراین سعی می کنند به این مکان نزدیک نشوند وختی حیوانات خود را از این مکانها دور نگه می دارند.
در آناتولی جهت بدور ماندن از صاعقه برخی آداب و رسوم خاص رواج دارد. بعنوان مثال گفته می شود که اگر فرد و یا حیوانی دچار صاعقه گرفتگی شود، باید فردی که در کنار این انسان و یا حیوان صاعقه گرفته ایستاده، بلافاصله او را از محل دور کرده و به جای دیگری ببرد، در این صورت فردی که دچار صاعقه گرفتگی شده، زنده می ماند.
گفته می شود، به هنگامی که آسمان شروع به غرش کرد و رعد و برق جهید، فرد باید جسم فلزی را که در دست دارد، بلافاصله بر درختی بکوبد. همچنین اگر در دست خود اشیای فلزی همچون تبر و داس داشته باشد، باید آنها را نیز بلافاصله بر روی درختی که در نزدیکیش قرار دارد، بکوبد. اعتقاد بر این است که صاعقه بر محلی که فلز وجود دارد، می افتد. بنابراین با زدن جسم فلزی که در دست دارد بر روی درخت، سبب می شود تا صاعقه بر درخت بیافتد و بدین ترتیب از خطر صاعقه گرفتگی در امان می ماند. همچنین به هنگام رعد و برق، انسانها بلافاصله کلمه شهادت بر زبان می آورند و آیاتی از قرآن را تلاوت می کنند.
تمامی این آداب و رسوم و آیین ها از نقطه نظر تعیین اعتقادات ترکها در مورد سیستم کیهانی حایز اهمیت می باشد. احترام قایل شدن ترکها به خورشید و دیگر اجسام کیهانی، بدین دلیل است که معتقدند خداوند به این اجسام آسمانی قدرت فوق العاده ای عطا کرده است. بدین دلیل است که آداب و رسوم ترکها از آسیای میانه تا به امروز ادامه یافته است. امروزه آداب و رسوم و آیین های مرتبط با آسمان و اجسام کیهانی بعنوان باقیمانده های اعتقادات موجود در دنیای قدیم جلب توجه می کند.

نویسنده: فاطمه احسن توران عضو هیات علمی دانشگاه غازی آنکارا

مترجم: فریبا اوغوز