اوقاف بهترین راه سازمانی کردن کمک به همنوع و ایجاد همبستگی

هر جامعه ای بسته به ساختار اجتماعی، فرهنگ و عقاید خود در زمینه کمک و همبستگی اجتماعی قوانین و سیستمهای خاصی را بوجود آورده است. در جوامع اسلامی بهترین راه سازمانی کردن کمک و ایجاد همبستگی اوقاف هستند. وقف که در برنامه امروز می خواهیم در مورد آن به صحبت بپردازیم، یکی از سیستمهای اسلامی است. وقف بدین معنی است که فرد مسلمان تمام و یا بخشی از دارایی خود را که با زحمت و تلاش در طول زندگی بدست آورده، در اختیار جامعه و خدمات عمومی قرار می دهد. فرد مسلمان با این کار خود درصدد کسب رضای خداوندی می باشد. در حدیثی آمده است که بهترین انسانها کسی است که برای دیگران مفید باشد. بنابراین انسان مسلمان با تکیه بر این حدیث نبوی اموال خود را وقف می کند. وقف باعث می گردد تا نام انسان حتی پس از مرگش ماندگار باشد و از وی به خیر و نیکی یاد گردد.
از نقطه نظر حقوق اسلامی نیز وقف بدین معنی است که استفاده از یک ملک و یا درآمد حاصل از ملک بصورت غیر مدت دار و تا ابد در اختیار عموم انسانها نهاده شود. به شکلی که این امر غیرقابل واگذاری به غیر باشد. به هنگام واگذاری ملک و یا هر گونه دارایی بعنوان وقف، قراردادی تنظیم می شود و این امر مستند می گردد.
اوقاف، موسسات و نهادهای مدنی هستند که در تمامی زمینه هایی که مورد نیاز کلیه جانداران اعم از انسانها و حیوانها باشد، به فعالیت می پردازند. اوقاف در طول سالها به ارائه خدماتی به مردم پرداخته اند که امروزه این خدمات از سوی نهادهای دولتی ارائه می گردد. در سیستم اوقاف، فعالیت کمکی موجود است که مداوم و پایدار است.

در دوره سلجوقیان به اوقافی برمی خوریم که توسط حکمداران سلجوقی منجمله عزالدین کیکاووس، علاء الدین کیقباد دوم و غیاث الدین کیخسرو سوم تاسیس شده اند. در این دوره همچنین موسسات وقفی بسیاری نیز وجود دارد که توسط وزراء، علمای دینی و منسوبین دربار احداث شده اند.
اوقاف مشتمل بر دو بخش اصلی می باشد. یکی از اینها موسسات وقفی هستند که بیشتر توسط پادشاهان، منسوبین خاندان عثمانی و ارکان دولتی احداث شده اند. سلاطین عثمانی که در راس آنها سلطان اورهان قرار دارد و نیز وزراء و دیگر ارکان دولت عثمانی، موسسات وقفی بسیاری را تاسیس کرده و همه اینها را با اسناد و مدارک مربوطه ثبت و ضبط کرده اند. تقریبا تمامی مساجد، مدارس، بیمارستانها، کاروانسراها، پلها، چشمه ها و قنات های ساخته شده در این دوره، همه توسط پادشاهان، نزدیکان آنها و سایر ارکان دولتی احداث شده اند. همچنین برای برآورد هزینه این مکانها و برای اینکه بتوانند سرپا بمانند و رونق خود را حفظ کنند، کاروانسراها، مغازه ها، باغ و باغچه ها و نیز درآمد حاصل از آنها نیز وقف شده است.
علاوه بر مراکز و موسسات وقفی احداث شده توسط منسوبین خاندان عثمانی و ارکان دولتی، برخی از افراد عادی نیز با هدف نزدیکی به خداوند، جلب رضای او، انجام کار خیر و کمک به انسانها اقدام به وقف اموال و دارایی های خود می کنند. این نوع اوقاف با وجودیکه از بودجه و امکانات کمتری برخوردارند، اما در عین حال تعداد آنها بسیار زیاد است. بدین ترتیب این نوع اوقاف که با هدف کسب رضای خداوندی تاسیس می شوند، در طول صدها سال به ارائه خدمات به مردم می پردازند.
یک فرد برای اینکه بتواند اموال خود را وقف کند، باید آزاد باشد، بالغ باشد و مالی که می خواهد وقف کند به خود وی تعلق داشته باشد. اموال اوقاف نمی تواند به غیر واگذار شود، فروخته شود و یا به میراث گذارده شود. حتی پادشاه نیز نمیتواند در نحوه استفاده و بهره برداری از اموال اوقاف دخالت کند.
پروفسور دکتر یوسف حلاج اوغلو در مورد اوقاف موجود در دوره عثمانی چنین می گوید: اوقاف که در رشد و اعتلای فرهنگ ترک – اسلام نقش بسزایی دارد، در برقراری عدالت اجتماعی در بین انسانها و از بین بردن ناعدالتی ها و نابرابری ها نقش بسیار مهمی را ایفا کرده اند. همچنین بسیاری از خدماتی که امروزه جزو وظایف شهرداریها می باشد، در آن دوره توسط اوقاف انجام می شده است. بویژه "سیستم عمارتی" که نشانگر سطح رفاه اجتماعی در دوره عثمانی به بهترین شکل است، از مهمترین موسسات وقفی این دوره می باشد. چرا که این عمارتها به همراه کلیه هایی که در داخل آن قرار گرفته اند، نشانگر مهارت و چیرگی ترکها در زمینه معماری، علم، هنر و احداث موسسات دینی بوده و سمبل کمک و همبستگی در سطح جهان شده اند. اوقاف در توسعه حیات اجتماعی و اقتصادی عثمانی نقش بسزایی را ایفا کرده اند. در دوره عثمانی نمی توان جایی را یافت که از خدمات اوقاف بهره مند نشده باشند.
با هدف تاسیس بیمارستانها، مدارس، کتابخانه ها، کاروانسراها، حمامها، خانه ها مخصوص اطعام، مساجد، راهها، پیاده روها، پلها، چشمه ها، چاهها، قناتها و تامین هزینه این مکانها موسسات وقفی بسیاری احداث شده اند. در سایه این اوقاف، دولت مکانها اموزشی بسیاری را تاسیس کرده که این مکانها عالمان و دانشمندان ارزشمندی پرورش یافته اند. پیدا کردن کار برای بیکاران، تربیت نیروی انسانی با تجربه و ماهر، ازدواج جوانان، کمک به فقراء، بیوه ها و یتیم ها، سرپرستی یتیمان، مراقبت و نگهداری از حیوانات، تامین بورسیه تحصیلی و محل اقامت برای محصلین، تمیز کردن جاده، خیابان و معابر عمومی، نگهداری بیماران روانی نیز از جمله کارهایی هستند کهه توسط اوقاف به انجام رسیده اند.
علاوه بر این اوقاف که هر کدام وظیفه خاصی را در سطح جامعه بر عهده گرفته اند، برخی از اوقاف نیز وجود دارد که با اهداف خاص و به منظوری ویژه تاسیس شده اند. آزاد کردن اسرا، نگهداری و مراقبت از بیماران نیازمند، ایجاد شادی و تفریح برای کودکان، نگهداری از لک لک هایی که نمی توانند کوچ کنند، توزیع میوه و سبزی در بین مردم، نگهداری از حمالها و قایقرانانی که بسیار پیر شده اند و نمی توانند کار کنند، فراهم کردن شرایط شیر دادن به نوزادان، گرفتن عیدی برای دانش اموزان، کمک به کودکانی که پول خود را گم کرده اند، خریدن گوشت برای فقیران، توزیع حلوا، فراهم کردن امنیت راهها، ریختن خاکستر بر روی آب دهان و مواد مشابهی که در کوچه ریخته شده است، مراقبت از حیوانات بی سرپرست، دادن دانه به پرندگانی که در فصل زمستان نمی توانند غذا پیدا کنند، از جمله اهدافی هستند که به منظور آنها اوقاف تاسیس شده اند.
حتی وقفی نیز برای کسانی تشکیل شده که بدلیل عدم نداشتن مرکب نمی توانند بنویسند. در واقع هدف از تاسیس این وقف، تشویق خواندن و نوشتن بوده است.
همانطور که از مثالهای فوق نیز معلوم است، در دوره عثمانی وقفهای بسیار زیادی با اهداف مختلف تاسیس شده است. بر اساس اسناد موجود در آرشیو اداره کل اوقاف ترکیه می بینیم که تعداد اوقاف تاسیس شده در دوره عثمانی 26 هزار عدد بوده است که از این تعداد 2309 عدد توسط زنان تاسیس شده است. با بررسی در مورد اهداف تاسیس و خدمات ارائه شده از سوی این اوقاف، می توان ساختار ذهنی، فلسفی و احساسی و نیز اجراعیات انسان دوره عثمانی را بخوبی درک کرد.

نویسنده: فاطمه احسن توران عضو هیات علمی دانشگاه غازی آنکارا

مترجم: فریبا اوغوز