جشنها و مراسم خاص ماه رمضان

قبل از آمدن ماه رمضان شور و هیجان خاصی مردم را فرا می گیرد. ماه رمضان ماه عبادت و اطاعت از خداست. آداب و رسوم خاص ماه رمضان باعث می شود تا شور و هیجان مخصوص این ماه چند برابر شود. ماه رمضان ماه تزکیه نفس و بدن است. در این ماه علاوه بر عبادت و اطاعت از خدا، مراسم و جشنهای مخصوص این ماه نیز برگزار می گردد. بویژه در مواردی که ماه رمضان با ایام زمستان مصادف شده است، بدلیل طولانی بودن شبها در این فصل و از آنجاییکه فاصله بین افطار و سحری زیاد می باشد، مراسم و جشنهای خاص این ماه شکل یافته است.
در دوره عثمانی زیباترین بازیهایی که در ماه رمضان ترتیب می یافت، بازیهایی بود که با استفاده از نور انجام می گرفت و سایه بازی نامیده می شد. با آمدن ماه رمضان مناطق مختلف استانبول که پایتخت امپراطوری عثمانی بود با چراغهای قندیل زیبا تزئین می شد. کوچه و خیابانهای استانبول حال و هوایی خاص بخود می گرفت. اهالی استانبول نیز با چراغها و قندیلهای زیبا جلوی خانه های خود را روشن می کردند. از مهمترین مراسم مخصوص این ماه تزئین فاصله بین مناره های مساجد متعلق به سلاطین با عبارتها و جملات زیبا بود که این عبارات و جملات را با استفاده از چراغها می نوشتند.
در دوره امپراطوری عثمانی، به مساجدی که توسط سلاطین عثمانی ساخته می شد، مسجد سلاطین اطلاق می گردید. این مساجد بیش از یک منازه داشتند. بین این مناره ها با نوشته های مختلف مخصوص ماه رمضان تزئین می شد و در مناره ها نیز قندیلها روشن می گردید. در 15 روز اول ماه رمضان این نوشته ها معمولا عبارت از دعاها، احادیث و آیات قرآنی بود. کلماتی از قبیل الله، بسم الله، الحمدالله، مرحبا، سلام ماه رمضان، خوش آمدی ماه رمضان، در 15 روز اول ماه، فاصله بین دو مناره را زینت می بخشید. در 15 روز بعدی نیز طراحی های زیبای دیگری مانند قایق، برج، تاب و نظایر آن که با استفاده از نور به حرکت در می آمدند، حال و هوای دیگری به شهر می بخشیدند. این تصاویر نوری محرک با استقبال بسیار مردم و بویژه کودکان روبرو می شد. هر شب تصویر و یا طرح زیبایی بین دو مناره نصب می شد و مردم در مورد اینکه امشب چه چیزی نصب خواهد شد، حدس زده و بین خود شرط بندی می کردند.
در برخی از مساجد بزرگ نوارهای نورانی بزرگی نیز نصب می شد. یک گوشه از این نوارهای نورانی به مناره مسجد نصب می گردید و گوشه دیگر آن به مکانی مرتفع در داخل حیاط مسجد نصب می شد.
مردم معمولا پس از اقامه نماز در حیاط و یا اطراف مساجد جمع شده و به صحبت می پرداختند. در برخی موارد در محوطه مسجد سلاطین نمایشگاههای مختلفی باز می شد و افراد به فروختن اشیایی از قبیل تسبیح، اشیای عتیقه، کتاب و یا انواع نان مخصوص این ماه می پرداختند.
به هنگامی که ماه رمضان مصادف با فصل تابستان می شد، مردم به قهوه خانه های فضای باز موجود در محوطه مساجد فاتح، سلطان احمد، ایاصوفیه، ایوب و محمودپاشا رفته و تا وقت نماز تروایح در این مکانها قهوه و چای نوشیده، قلیان می کشیدند و صحبت می کردند. سپس برای اقامه نماز تراویح به مساجد می رفتند و پس از اقامه نماز نیز مکانهایی را که جشنها و مراسم مربوط به ماه رمضان در آنجا برگزار می شد، پر می کردند. زنان نیز در خانه یکدیگر جمع شده و تا وقت سحری به صحبت و تفریح می پرداختند.
بندبازان، شعبده بازان، استادان تئاتر سایه بازی، مداحان و نقالان بعنوان جزء مهمی از فرهنگ آناتولی، نقش و جایگاه بسیار مهمی در مراسم و جشنهای مخصوص ماه رمضان داشتند. محله "دیرکلر آراسی" در شهزاده باشی استانبول از مشهورترین مکانهای برگزاری مراسم مخصوص شبهای رمضان بود. مکانهایی که سایه بازی مشهور حاجیواد و کاراگؤز برگزار می شد، قهوه خانه هایی که مداحان مشهور در آنجا حضور داشتند، از شلوغترین مکانها در طول شبهای رمضان بودند. سایه بازی حاجیواد و کارگؤز که نام خود را از نام قهرمانان داستان می گرفت، و صحبت بین این دو قهرمان قصه از محبوبترین بازیها در شبهای رمضان بود. یکی دیگر از مراسم شبهای رمضان مداحان بودند. مداحان قصه های بسیار مهیج تعریف کرده، لهجه ها و گویش های مختلف را تقلید کرده و باعث شادی و تفریح مردم می شدند.
علاوه بر استانبول، در نقاط مختلف آناتولی بازیهای گوناگونی ترتیب می یافت. بعنوان مثال در شهر سامسون و در شبی که پانزدهمین روز ماه رمضان را به شانزدهمین روز آن پیوند می زد، بازی با نام "سله – سبد" به معنی "زنبیل – سبد" ترتیب می یافت که بیشتر کودکان در آن شرکت می کردند. پی از افطار کودکان چراغها و زنبیل ها را بدست گرفته و با خواندن اشعار به درب تک تک خانه ها می رفتند و از اهالی خانه هدیه می گرفتند.
در ارضروم این رسم بدین شکل اجرا می شد که به کودکانی که برای اولین بار روزه گرفته بودند، هدایای مختلفی داده می شد و بدین ترتیب کودکان به روزه گرفتن تشویق می شدند. همچنین برای دختران نامزد از طرف خانواده داماد هدایایی آماده شده و بعنوان افطاریه به خانه دختر فرستاده می شد.
در بخش های داخلی آناتولی پس از افطار بازیهای مختلفی از قبیل "بازی انگشتری، بازی شیر یا خط، بازی شمردن ستارگان، بازی پنهان کردن تخم مرغ" اجرا می شد. مردم پای صحبت و قصه های بزرگترها می نشستند.
بطور خلاصه در جای جای آناتولی بازیهای مختلفی اجرا می شد و همه اینها شور و هیجان خاصی به ماه رمضان می بخشید.
امروزه نیز برخی از این آداب و رسوم در نقاط مختلف آناتولی رواج دارد. در شهرهای مختلف، بیشتر شهرداریها به ترتیب مراسم و جشنهای خاص این روز اقدام می کنند. در ماه رمضان که به سلطان ماهها شهرت دارد و ماه اتحاد، برابری و یکپارچگی است، در سایه این آداب و رسوم، مراسم و جشنها همبستگی و نزدیکی بین مردم بیشتر می شود. در این مراسم و جشنها موسیقی کلاسیک و تصوفی ترک نیز اجرا می گردد. اشعار خوانده شده و پیرامون ادبیات و اندیشه های مختلف صحبت می شود. نمایشگاهها و غرفه های مختلفی تشکیل می شود و مردم می توانند در این نمایشگاهها اشیایی کادویی، لباس، کتاب، مواد خوراکی و نظایر آن را بفروشند و یا بخرند. کودکان نیز در مکانهایی که ویژه آنها تاسیس شده، به شادی و تفریح می پردازند.
همچنین در مراکز خرید بسیار بزرگ نیز برنامه ها و مراسم ویژه ماه رمضان ترتیب می یابد. برگزاری مسابقات، پانتومیم ها، شعبده بازی، رقص، موسیقی، سایه بازی، خیمه شب بازی و کنسرتهای موسیقی در راس این برنامه ها جای دارد. همچنین در جریان این برنامه ها حلوا شکری و شیرینی و شکلاتهای مختلفی نیز در بین مردم و بخصوص کودکان توزیع می گردد. در سایه این برنامه ها، همه مردم از پیر گرفته تا جوان می توانند بوسیله ماه رمضان بار دیگر در کنار هم قرار گیرند و اتحاد و برابری بین انها تقویت گردد.
نویسنده: فاطمه احسن توران عضو هیات علمی دانشگاه غازی آنکارا

مترجم: فریبا اوغوز