اهمیت دامداری در فرهنگ ترک و عید سایا

آداب و رسوم ترک – 22
 در این نوشته به گفتگو در مورد اهمیت گاو و گوسفند در فرهنگ ترک و آداب و رسوم اجرا شده در مورد تولید مثل دامها در این فرهنگ خواهیم پرداخت.
فصلها و آداب و رسوم مربوط به آنها همانند سایر جوامع در آناتولی نیز منبع الهام بسیاری از عقاید، آداب و رسوم، آیین ها و اعیاد متفاوتی است. اعیاد که بر اساس روزهای تقویم گرامیداشته می شود و مراسمی که بر این اساس اجرا می گردد، از سوی همه افراد جامعه برنامه ریزی می شود. این مراسم با درنظر گرفتن تقویمهای طبیعتی که در نتیجه مشاهده و زیرنظر گرفته شدن طبیعت آماده شده، سازماندهی می شود.
در فرهنگ ترک یکی از این مراسم، مراسمی است که حوالی ماههای سپتامبر و یا نوامبر اجرا می گردد و در اصطلاح ترکی به آن "قوچ قاتیمی" یعنی " آمیزش قوچ" گفته می شود. به این ماه نیز ماه قوچ اطلاق می گردد. اولین روزی که قوچها در میان گوسفندان رها می شوند، بعنوان اولین روز محسوب شده و بر این اساس تقویم زادن بره ها تنظیم می گردد. در این ماه چوپانهایی که قرار است در فصل زمستان از گوسفندان مراقبت کنند، مشخص می گردند، حق الزحمه آنها تعیین می گردد. مراسم خواستگاری، نامزدی و عروسی نیز معمولا در این ماهها برگزار می گردد. این ماه بعنوان سرآغاز تولید مثل و ازدیاد، برکت، نعمت و آغاز کارهای نیک پذیرفته می شود.

هدف از برگزاری مراسم "آمیزش قوچ" در ماه سپتامبر و یا نوامبر این است که بره ها در فصل بهار متولد شوند. چرا که فصل زمستان فصل سرد و سختی است و مراقبت از بره ای که در فصل زمستان متولد گردد، بسیار سخت و حتی در مواردی نیز غیر ممکن است. بنابراین دامداران روز " آمیزش قوچ" را به گونه ای تنظیم می کنند که بره ها در فصل بهار و هنگامی که هوا خوب و ملایم است و سبزه های تازه برای چرای حیوانات نیز روییده، متولد شوند و به راحتی رشد کرده و بزرگ شوند. در این امر، تقویم و هواشناسی مردمی بسیار حائز اهمیت می باشد. برای اینکه بره های تازه بدنیا آمده در پنجم ماه آوریل زیاد تحت تاثیر طوفان و بارانهای سیل آسا قرار نگیرند، سعی می گردد تا بره ها پس از این تاریخ بدنیا بیایند. یکی دو ماه مانده به روز "آمیزش قوچ" قوچهای جوان و تنومند از گله جدا شده و با علوفه و مواد غذایی مغذی تعذیه می شوند. یک روز قبل از روز "آمیزش قوچ" نیز گوسفندان دوشیده شده و از شیر آنها ماستی درست می گردد که در اصطلاح به آن "ماست قوچ" گفته می شود.
این روز یعنی روز "آمیزش قوچ" تقریبا در تمامی نقاط آناتولی در حال و هوای یک عید سپری می گردد. قوچها آرایش می شوند، به شاخ آنها سیب زده می شود و دور گردن آنها شال و یا دستمالهای قرمز بسته می شود. در برخی از مناطق درون پارچه ای سفید مقداری حلوا قرار داده می شود و این پارچه بر سر قوچ بسته می شود. سپس این قوچ در حالیکه حلوا بر سر دارد، در داخل گوسفندان رها می شود. این کار بدین معنی است که بره های آن سال همانند حلوا سفید وشیرین باشند و حیوانات خلق و خوی خوب و شیرینی داشته باشند. در برخی مناطق نیز از شکلات، بیسکویت، خشکبار، سیب و یا میوه و تنقلاتی نظایر آن گردنبند درست شده و بر گردن قوچ آویزان می گردد.
سیب در فرهنگ ترک به معنی تولید مثل و زاییدن است. خوراکیها و میوه هایی که از گردن قوچ آویزان می شوند، بعدا توسط چوپان گله و یا کودکان اطراف، خورده می شوند. روی دنبه، پشت و پیشانی قوچ ها با رنگهای روشنی مثل صورتی، قرمز و سبز رنگ آمیزی می شود. دلیل این کار نیز این است که قوچ ها درمیان گله از سایر گوسفندان متمایز و مشخص باشند. در روز "آمیزش قوچ" قوچها از آغل خارج شده و در مرحله اول به میدان روستا آورده می شوند.

دامداران قبل از روز "آمیزش قوچ" آمادگی های لازم را انجام می دهند. انواع نان ها پخته می شود. به نانی که در این روز پخته می شود، "نان برکت و امید" گفته می شود. اهالی روستا با نواختن طبل و دهل در میدان روستا جمع می شوند. گله گوسفندان به میدان شهر آورده می شود. ملای روستا دعای مخصوص روز "آمیزش قوچ" را می خواند. پس از خوانده شدن دعا، چوپانها قوچ های تزئین شده ای را که بر روی آنها حنا بسته شده، با آرزوی خیر، برکت و ازدیاد در میان گله گوسفندان رها می کنند. در برخی مناطق صاحب گله لباس سیاهی بر تن کرده و دستار سفیدی نیز بر سر می بندد. دلیل این امر این است که آرزو می کند بره های به دنیا آمده سیاه با پیشانی سفید باشند. چرا که گوسفند سیاه مقبول تر است.
در میان مردم در رابطه با روز "آمیزش قوچ" باورها و عقاید متفاوتی وجود دارد. برخی از این باورها بدین شکل است. می گویند اگر قوچ در اولین مرحله به سوی گوسفند سفید برود، آن سال بره سفید زیادتر خواهد بود. همچنین گفته می شود که اگر قوچ در مرحله اول گوسفند سیاه را انتخاب کند، این بدین معنی است که زمستان آن سال راحت سپری خواهد شد، اما اگر گوسفند سفید را انتخاب کند، این بدین معنی است که آن سال زمستان سخت و سردی در انتظار خواهد بود. اگر صاحب گله بخواهد که بره هایش ماده باشند، بر روی قوچ دختر بچه سوار می کند و اگر خواهان بره نر باشد، بر روی قوچ پسر بچه سوار می کند. همچنین اعتقاد بر این است که اگر به هنگام بردن قوچ به آغل گوسفندان، بر سر راه مرد دیده شود، آن سال بره ها نر خواهند بود و اگر زن دیده شود، در آن سال بره ها ماده خواهند بود.
پس از روز "آمیزش قوچ" عید سایا می آید. عید سایا نیز سمبل تولید مثل و زنده شدن دوباره است. صدمین روز از حاملگی گوسفندان بعنوان عید سایا جشن گرفته می شود. دوره حاملگی گوسفندان 150 روز است. اعتقاد بر این است که در صدمین روز از حاملگی گوسفند، بره در داخل شکم مادر جان می گیرد و پشم هایش شروع به روییدن می کند. عید سایا در مقایسه با روز "آمیزش قوچ" صحنه مراسم و جشن بزرگتری می گردد. در این روز برخی از مردم لباس مخصوصی به تن کرده و شروع به گشتن در سطح روستا می کنند.
عید سایا که با آرزوی خیر و برکت برگزار می گردد، در واقع مژده به نیمه رسیدن فصل زمستان و تولید مثل گله گوسفندان و گاوها می باشد. چوپانها به همراه سایر جوانان روستا، گروه سایا را تشکیل می دهند. این گروه لباسهای خاص و تقریبا جالب و عجیبی بر تن کرده و شروع به رفتن به دم درب خانه ها در سطح روستا می کنند. در درب خانه ها نیز با خواندن اشعار محلی آذوقه و هدایای مختلف جمع آوری می کنند. در پایان روز با آذوقه جمع آوری شده، غذا پخته می شود و گروه سایا همه باهم شروع به خوردن غذا می کنند. در برخی مناطق، بازیهای محلی خاصی نیز برگزار می گردد. این بازیها که در واقع سمبل تولد دوباره می باشد، تا ساعات صبح ادامه پیدا می کند.
در آناتولی تولد بره ها نیز با آداب و رسوم خاصی جشن گرفته می شود. چوپان تولد بره ها را به صاحب گله مژده می دهد. صاحب گله نیز خوراکی و خشکبار هدیه می دهد که در اصطلاح به آن "دؤلجه ک" گفته می شود و به معنی چشم روشنی برای بره می باشد. چوپان نیز این خوراکی ها را در بین کودکان تقسیم می کند.
معمولا در تمامی این مراسم، بزرگترها آرزوی برکت، فراوانی و نعمت می کنند، کودکان و جوانان نیز تا جایی که می توانند به تفریح و شادی می پردازند.
این آداب و رسوم که ریشه در فرهنگ ترکهای آسیای میانه دارد، در برخی موارد رنگ و بوی اسلامی به خود گرفته و هنوز نیز اجرا می شود. اما بیشتر آنها جذابیت و رواج سابق خود را از دست داده است.
نویسنده: فاطمه احسن توران عضو هیات علمی دانشگاه غازی آنکارا

مترجم: فریبا اوغوز