در آناتولی حمام و معماری آن با روی کار آمدن سلجوقیان رشد یافت

ترکها همیشه به آب و مراکز تاسیس شده در ارتباط با آن اهمیت بسیاری قایل بوده و هستند. بدین دلیل نیز حمام و آداب و رسوم مربوط به آن از قدمتی تاریخی در میان ترکها برخوردار است. در آناتولی، حمام و معماری مربوط به آن، در قرن 12 یعنی با فتح آناتولی توسط سلجوقیان بوجود آمد و رشد و توسعه یافت. حمام و آداب و رسوم مربوط به آن از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و تبدیل به یکی از سمبلهای مهم فرهنگ ترک شده است. حمام ترک که دارای چندین عملکرد می باشد، بعنوان جلوه ای از یک فرهنگ عمیق و ریشه دار در آناتولی به چشم می خورد.

در فرهنگ کوچ نشینی ترکها، چادرهایی بعنوان چادر حمام وجود داشته که "چرگه" نامیده می شد. بر اساس اطلاعات جای گرفته در متون تاریخی، علاء الدین کیقباد سلطان سلجوقی چادری داشته به نام "چادر سفری" که در لشکرکشی ها این چادر را با خود می برده است.
در دوره سلجوقی و عثمانی برای اولین بار حمام، جهت برآودره کردن نیاز کارگرانی که در مراحل ساخت و تاسیس مراکز دینی و تجاری مشغول بکار بوده اند، تاسیس شده است. سپس در سده های دوازدهم و سیزدهم، ترکها شروع به احداث و ساخت حمامهایی با طرز و سبک معماری خاصی خود کرده اند.
در دوره عثمانی، حمام ترک تبدیل به یکی از عناصر بسیار مهم معماری شهری و زندگی روزمره شده است. در استانبول و حتی در شهرهای مختلف آناتولی در کنار بسیاری از مساجد، کتابخانه ها و مدرسه ها، حمام احداث شده و به آنها مجموعه اطلاق گردیده است.
در دوره عثمانی اولین حمام ترک به سال 1362 از سوی اورحان بیگ، در شهر بورسا احداث شد. اولین حمام عمومی نیز در سال 1584 از سوی نوربانوسلطان مادر سلطان مراد دوم و با نام "چمبرلی تاش" احداث شد. بعدها در مدت زمان کوتاهی تعداد حمامها افزایش یافت.
معماری حمام، در دوره عثمانی زیباترین و کاملترین شکل را بخود گرفت. در فرهنگ ترک، حمامها از دو بخش جداگانه زنانه و مردانه تشکیل شده اند. همچنین درب ورودی زنانه و مردانه در این حمامها نیز به هیچ وجه به کوچه و یا مکان مشترکی باز نشده است. دلیل این امر نیز این بوده است که زنان براحتی بتوانند به حمام رفت و آمد کنند.
حمام در فرهنگ ترک مکانی تنها برای حمام و شستشو نبوده است. بلکه درعین حال مکانی برای تجمع، برپایی جشن، مجالس صحبت و گرفتن اخبار مختلف از یکدیگر بوده است. حتی می توان گفت که حمام به نوعی تبدیل به قهوه خانه زنان شده است.
در زمانهای گذشته که حضور زنان در اجتماع خیلی کم بود وجاهایی که زنان می توانستند در آنجاها رفت و آمد کنند، بسیار محدود بود، حمام تبدیل به ابزاری برای خروج زنان از خانه و گرم گرفتن آنها با یکدیگر شده بود. بدین دلیل استفاده کنندگان اصلی از حمام زنان بودند.
در دوره حکمرانی امپراطوری عثمانی، حمام ها با این ویژگی خود و در سایه مراسم و جشنهایی که در داخل آنها ترتیب می یافت، تبدیل به یکی از اجزای مهم در زندگی انسانها شده بودند. زنان جمع شده و بطور گروهی حداقل هفته ای یک بار به حمام می رفتند. زنان معمولا در ساعات اولیه صبح عازم حمام می شدند و پس از گذراندن تقریبا یک روز کامل در حمام، در ساعات عصر به خانه برمی گشتند. حمام ها در واقع مکانهای اجتماعی غیرقابل اجتناب نزد تمامی زنان محله بود.
مقدمات و آمادگی های بعمل آمده قبل از رفتن به حمام نیز آداب و رسوم خاص خود را داشت. معمولا یک روز قبل از رفتن به حمام، آمادگی های لازم انجام می گرفت. از آنجاییکه تقریبا یک روز کامل در حمام سپری می شد، بنابراین خوراکیهای مخصوص حمام نیز از یک روز قبل آماده می شد.

در فرهنگ ترک، حمام کردن از آداب و رسوم خاصی برخوردار بود. زنان قبل از رفتن به حمام، بقچه حمام آماده می کردند. این بقچه ها از آنجایی که نشانگر موقعیت اجتماعی فرد در میان جامعه بود، از اهمیت ویژه ای نیز برخوردار بود. در بقچه حمام، لوازمی از قبیل لباسهای شخصی، صابون، شانه، کیسه، لیف، حوله، لنگ، نعلین و لیوانهایی مخصوص صرف شربت جای می گرفت. صابون مورد استفاده در حمام در واقع سمبل حمام و موقعیت اجتماعی فرد بود. بنابراین بر روی صابون افراد، نام آنها و یا نام خانوادگی شان، بوسیله مهرهای چوبی مخصوص حک می شد. همچنین زنانی که در حمام میهمانی ترتیب می دادند، برای میهمانی خود صابونهای مخصوصی سفارش داده و با فرستادن صابون مخصوص آن روز، میهمانان را به حمام دعوت می کردند.
حمام کردن نیز آداب و رسوم خاص خود را داشت. هم کارکنان حمام و هم کسانی که برای حمام کردن داخل آن می شدند، باید این آداب و رسوم را رعایت می کردند. به محض ورود به حمام تا لحظه خروج از آن، نحوه رفتار در حمام، روش استفاده از وسایل موجود در حمام، حتی در مورد اینکه این اسباب و وسایل باید چگونه و در کجا قرار گیرند، همه آداب و رسوم خاص خود را داشت. حمام همچنین کارکنان خاص خود را داشت که به حمام کردن افراد کمک می کردند. به زنان کیسه کش حمام "ناتئر" و به مردان کیسه کش، "دلاک" گفته می شد.

حمام های ترک پس از سده 18، تحت تاثیر تعریف و تمجیدهایی که تجار، سیاحان و سفیران اروپایی از آن کردند، مورد توجه غربی ها نیز قرار گفت. بسیاری از نقاشان اروپایی شروع به طراحی تصاویر مختلف از حمامهای ترک کردند.
همچنین حمام و بسیاری از ویژگیهای آن وارد ضرب المثلهای زبان ترکی نیز شده است. بعنوان مثال در مورد مکانهای شلوغ و پر سر و صدا اصطلاح "مثل حمام زنانه"، برای انسانهای ثروتمند اصطلاح "دارای کاروانسرا و حمام"، برای مکانهای بسیار گرم اصلاح "مثل حمام" بکار می رود. یا در مورد کسی که آماده انجام کاری سخت می شود، ضرب المثل "کسی که وارد حمام شود، عرق می کند" را بکار می برند.
مردم آناتولی، برخی از جشن ها و مراسم خاص خود را مخصوص حمام برگزار می کنند. حمام عروس، حمام داماد، حمام زائو، حمام ختنه سوران، حمام رفع عزا از این قبیل هستند. همه اینها از آداب ورسوم بسیار مهم ترکها می باشند. حمام ها و آداب و رسوم مربوط به آنها که از عناصر بسیار مهم فرهنگ ترک هستند، با اندکی تفاوت هنوز هم در جای جای آناتولی رواج دارند. امروزه حمام ترک را می توان در بنیه بسیاری از تاسیسات توریستی و نیز مراکز بهداشتی و درمانی که به ارائه خدمات هیدروتراپی و فیزیوتراپی می پردازند نیز مشاهده کرد.

نویسنده: فاطمه احسن توران

مترجم: فریبا اوغوز