د ورځنې د اجندا تحلیل
پدې خپرونه کې پدې وروستیو کلونو کې د ترکیې او روسیې ترمنځه اړیکو ته لنډه کتنه کوو.
لکه څرنګه چې پوهیږۍ د ترکیې او روسیې ترمنځه په ۲۰۱۵ کال کې د الوتکې د ویشتو پر سر په اړیکو کې جدي بحران له رامنځته شو. همداشان وروسته د دواړو هیوادونو دا بحران حل او اړیکې نورمال حالت راوګرځولې. د ویلو ده چې د اړیکو د نورمالیدو نه وروسته د دواړو هیوادونو ترمنځه سیاسي، ډیپلوماتیکو، عسکري او اقتصادي اړیکو په ډیرې چټکۍ سره وده وکړه. ددې خبرې یواځنی لامل د دواړو هیوادونو د مشرانو ترمنځه شخصي اړیکي، د ګډو ګټو په نظر کې نیولو سره همکاري او د امریکا د وروستي چلند نه ګډه ناراحتي ښودلی شو. همداشان سره ددې چې د ترکیې او روسیې ترمنځه په یو زیات شمیر برخو کې جدي همکاري شتون لري خو په یو زیات شمیر برخو کې جدي اختلاف د نظر هم شتون لري.
د ترکیې د سیاست، اقتصاد او ټولنیزو څیړونو د ټولنې لیکوال او څیړونکې جان اجون د مسلې په اړه ارزونې کړي چې ستاسې پام ورته رااړوم.
څیړونکی اجون وايي چې د روسیې ولسمشر ولادیمیر پوتین هغه څرګندونې چې پکې ویلي دي ( د ترکیې او روسیې ترمنځه اړیکي په تلو تلو کې د ودې په حال کې دي. د ترکیې سره مو اړیکې هم قوي کیږي او لا زیاتې ژوریږي ) د دې دوو هیوادونو ترمنځه د اړیکو ډیره ښه خلاصه ده.
د ویلو ده چې د ترکیې او روسیې ترمنځه په ځانګړې توګه په انرژۍ او اقتصادي برخو کې وده ډیر زیات اهمیت لري. د روسیې د مالیې پخواني وزیر زادورنوف ویلي وو چې د ترکیې سره ډیرې مهمې او قوي اقتصادي اړیکي لرو. ترکیه د روسیې د لسو لوی تجاري او اقتصادي شریکانو نه یو دی. ترکیه زمونږ لپاره ځانګړی اهمیت لري.
همداشان د روسیې د ګمرکاتو د فدرال ادارې د شمیرو له مخې د روان میلادي کال په لومړنیو شپږو میاشتو کې د ترکیې او روسیې ترمنځه تجاري حجم د ۳۷ سلنې په لوړیدو سره ۱۳ عشارهی ۳ میلیارده ډالرو ته رسیدلی دی. همداشان ترکیه د روسیې لپاره په څلورم تر ټولو لوی تجاري شریک هیواد بدل شوی دی.
همداشان ترکیې ته د روسیې ګرځندویانو راتګ ددې دوو هیوادونو ترمنځه د اړیکو د پراختیا او ودې یو بل مهم فکټور بلل کیږي.
د ترکیې د بهرنیو چارو وزیر مولود چاوش اوغلو د روس ګرځندویانو په اړه ویلي دي چې د هرې ورځې په تیریدو سره ترکیې ته لا زیات روس ګرځندویان راځي چې دې مسلې مونږ ډیر خوښ کړي یو. هغه ویلي دي چې سږ کال د ۶ میلیون تنو روس ګرځندویانو د کوربه توب له امله افتخار کوو.
همداشان د انرژۍ په برخه کې د اق قویو د اټومي انرژۍ د بټۍ او ترک جریان په څیر د نړۍ په کچه په مهمو پروژو کې شراکت ځانګړی اهمیت لري.
د اق قویو د اټومي انرژۍ سنټرال د فعالیتو پر مهال به د ترکیې لس سلنه د برښنا د انرژۍ اړتیا پوره کړي. دا سنټرال د روسیې لخوا جوړیږي.
دا سنټرال به د ترکیې اقتصاد د اړتیاوو د پوره کولو ضمانت هم وکړي. سربیره پر دې د ترک جریان د ګازو د نللکې پروژه د ترکیې د انرژۍ اړتیاوې تر ډیره حده پوره کوي. تمه کیږي د ترک جریان دویم پړاو د بالکان هیوادونو پر لورې وغځول شي.
پدې ډول به دا پروژه ترکیه د انرژۍ په دهلیز بدل کړي.
د ترکیې او روسیې ترمنځه د انرژۍ او اقتصادي اړیکو سربیره قوي عسکري همکاري هم شتون لري. دا همکاري د هرې ورځې په تیریدو سره د ودې په حال کې ده .
همداشان د ترکیې لخوا د روسیې نه د اس ۴۰۰ دفاعي توغندیو سیستم رانیول او روسیه د ۲۰۱۹ کال په اوایلو کې دا سیستم ترکیې ته د تسلیمولو ژمنه کولو ددې دوو هیوادونو ترمنځه عسکري اړیکې لا پسې ژورې کړي دي.
د روسیې د دفاعي صنایعو د دولت شرکت روستیح د نړۍوالو همکاریو او سیمه ایزو سیاستونو مشر ویکتور کلادوف د څرګندونو نه چې ویلي دي چې « د ترکیې لخوا د اس ۴۰۰ دفاعي توغندیو د سیستم د رانیولو سره به د دواړو هیوادونو ترمنځه عسکري او تخنیکي برخو کې همکاري لا قوي او لا پراخه شي. دا ددې برخې د ودې په لاره کې یو ډیر مهم ګام بلل کیږي» د بیلګې په توګه یادونه کولای شو.
هغه ویلي وو چې د ترکیې او روسيې ترمنځه په مختلفو برخو کې د اړیکو د لا پراختیا په مخکې هیڅډول خنډ شتون نلري.
روسیې او ترکیې ترمنځه د اړیکو د ودې یو بل مهم فکتور بیا د امریکا متحده ایالتونو ناسم چلند دی. لکه څرنګه چې پوهیږۍ ترکیې د روسیې نه د اس ۴۰۰ دفاعي توغندیو د سیستم د رانیولو نه وروسته امریکايي چارواکیو د ترکیې نه د نوموړي سیستم د نه رانیولو غوښتنه وکړه. کله چې ترکیې مقامت ښکاره کړ امریکايي مقاماتو د ترکیې په ګواښلو پيل وکړ. امریکا ترکیې ته د اف ۳۵ ډوله الوتکه چې ترکیه ددې الوتکې د پروژې شریک هیواد دی ورکول وځنډول.
امریکا ګواښ وکړ چې ترکیه به ددې پروژې نه بهر کړي.
د ترکیې د بهرنیو چارو وزیر مولود چاوش اوغلو بیا د امریکا ددې ګواښ په مقابل کې ډیر سخت غبرګون وښود او وویل چې اس ۴۰۰ دفاعي توغندیو سیستم د ترکیې لپاره ترجیح نه بلکې ضرورت دی. هغه وویل دا چې د ناټو غړیو هیوادونو په ترکیې د دفاعي هوايي سیستم د پلورولو نه ډډه کوله ترکیه مجبوره ده چې د خپل ځان غم په خپله وخوري.
د بله پلوه د ترکیې او امریکا ترمنځه د فتح الله ګولن، پ ک ک ، وای پ جي او امریکايي راهب برونسن په مسله کې هم قوي اختلافات شتون لري. دې مسلې د دواړو هیوادونو ترمنځه اړیکو ته ډیر ستر زیان رسولی دی.
همداشان ددې ټولو سره سره د امریکا د ولسمشر دونالد ټرمپ لخوا د امریکايی راهب په مسله کې په ترکیې د اقتصادي تحریمونو پریکړې اړیکې لا پسې خرابې کړې.
همداشان سره ددې چې د ترکیې او روسیې ترمنځه په ډیرو برخو کې اړیکې ډیرې ښې دي خو اوس هم په یو زیات شمیر برخو کې جدي اختلاف د نظر لري. په ځانګړې توګه د سوریې په مسله کې.
ځکه چې د سوریې په مسله کې دواړه د یو بل په ضد جناح کې قرار لري.
همداشان د روسیې او ترکیې ترمنځه دا اختلاف د نظر کیدای شي چې اړیکو ته یو اندازه زیان هم ورسوي. د بیلګې په توګه که چیرې روسیه د سوریې د ادلیب په ښار بریدونو ته اجازه ورکړي ترکیه به یو ځل بیا د کډوالۍ د یوې بلې ډیرې لویې څپې سره مخامخ شي.
دا مسله کیدای شي چې د دواړو هیوادونو ترمنځه اړیکو ته زیان ورسوي. همداشان ترکیه د روسیې لخوا د کریمیا د سیمې د الحاق او په کریمیا کې د ترکانو پر خلاف سخت دریځه سیاستونو سره مخالفت کوي.
همداشان ترکیه د اوکراین سره چې په یو زیات شمیر برخو کې ګډې پروژې د لاس لاندې نیولي دي. ترکیه د اوکراین په اړه د روسیې د سیاستونو سره مخالفت کوي.
همداشان په پای کې باید ووایو که د ترکیې او روسیې ترمنځه اړیکې په هره اندازه وده وکړي خو ترکیه بیا هم د ناټو د سازمان یو مهم غړی هیواد دی.