د ورځنۍ اجنډا تحلیل

په تورکیه کې د ټاکنو نه وروسته د بهرني‌ سیاست په اړه د تصمیم نیولو او بحث کولو په یوې ډیرې مهمې دوره کې قرار لرو. لکه څرنګه چې  موږ مخکې ویلي وو که چیرې ولسمشر اردوغان ټاکنې وګټي، د تورکیې موجود بهرني سیاست به دوام ومومي. ښه دلته پوښتنه داده چې ایا ، د نوې دورې په بهرني سیاست کې به کوم موضوعات لومړيتوب ولري؟ او څه ډول یوه  بهرنۍ تګلاره زمونږ انظار باسي ؟

د تورکیې  د سیاسي ټولنیزو او اقتصادي‌ مطالعاتو د بڼسټ مشر لیکوال پروفیسور ډاکټر مراد یشیل تاش د مسئلې په اړه ارزونې  کړي‌ چې ستاسې پام ورته رااړوم.

داسې شکاري‌ چې د تورکیې د بهرنۍ تګلارې د اجنډا تر ټولو مهمه موضوع د سوریې موضوع وي. ځکه د  سوریې موضوع یو داسې  مسله ده چې له ډېرو اړخونو د تورکیې سره تړاو لري. په دې کې له ترهګرۍ سره مبارزه، د کډوالو بیرته ستنول او له نورو لوبغاړو په ځانګړې توګه له امریکا سره د اړیکو ټینګول شامل دي. له همدې امله د ولسمشر اردوغان لومړنی لومړیتوب به دا وي چې په سوریه کې روان بهیر له خنډ او سکتې پرته په ډیر  بریالي توګه  سرته ورسوي . کله چې روان بهیر ته دقت  وشي نو لیدل کیږي چې یوه ټاکلې لار نقشه جوړه شوې ده. په پام کې ده چې دغه لار نقشه په مسکو کې د بهرنیو چارو د وزیرانو په وروستۍ سرمشریزه کې په څلور اړخیزه بڼه جوړه شوه. د پناه غوښتونکو بېرته ستنول، له ترورېزم سره مبارزه او په سوریه کې هراړخیز حل ته رسېدل د دغې طرحې له موخو څخه دي. موږ د دې شاهدان یو چې تورکیه لا دمخه د پناه غوښتونکو د بیرته ستنولو په اړه نور کوټلي ګامونه پورته کوي. د زیربنا پروژه، چې په دې وروستیو کې د سوریې په شمال کې د بیرته ستنولو  لپاره پیل شوې، د دې پالیسۍ یو له مهمو پایلو څخه دی. په هرصورت، یوه مسئله چې اوس هم ناڅرګنده ده هغه  د YPG مسله ده  چې څنګه  به حل شي، او په کوم تقویم له مخې به  پرمختګ وکړي.

له بلې خوا، دا مسئله هم ناڅرګنده ده  چې ایا  په تورکیه کې میشت سوري‌ کډوال به د بشار الاسد تر واک لاندې سیمو څه ډول او په کومو شرایطو راستنول کیږي. دا څرګنده ده چې کډوال نه غواړي د اسد تر کنټرول لاندې سیمو ته ستانه شي. ځکه په دغو سیمو کې د کډوالو لپاره جدي اندېښنې شته. په هر حال، دې ته په پام سره، چې په وروستیو میاشتو کې د بشارالاسد او عربي هېوادونو ترمنځ د کډوالو په اړه خبرې اترې روانې دي، موږ ویلی شو، چې تورکیه هغه هېواد دی، چې په دې برخه کې به تر ټولو ډېر ارام وي. له همدې امله، د عربي هیوادونو سره د کډوالو د راستنیدو پروسې همغږي کول کولی شي ډاډ ترلاسه کړي چې پروسه په سمه او ډیر پلان شوي ډول پرمخ ځي.

البته، د سوریې مسله یوازې د کډوالو په شرایطو او له ترهګرۍ سره د مبارزې په برخه کې نه شي حل کیدای. د هراړخیز حل د ترلاسه کولو لپاره، د جینوا پروسه باید فعاله شي. په بل عبارت، د ملګرو ملتونو د امنیت شورا د ۲۲۵۴ پریکړه لیک په چوکاټ کې باید یو اساسي قانون جوړ شي، په سوریه کې باید  انتخابات ترسره شي او د انتقال دوره باید طرحه شي. په سوریه کې د ټولو تحرکاتو په پام کې نیولو سره، دا ممکنه ده چې ووایو چې دا هدف لاهم لرې دی.

د بهرني سیاست بله موضوع چې موږ یې په نوې دوره کې خورا مهمه ګورو په اوکراین کې روانه جګړه ده. د جګړې په جریان کې د تورکیې لخوا تعقیب شوي جګړې او بهرنۍ پالیسۍ ته په پام سره ، د اوکراین کړکیچ موږ ته ښیې چې د تورکیې بهرنۍ تګلاره خورا مهمه ده چې کولی شي په راتلونکي نقشه اغیزه وکړي. د تورکیې لومړی لومړیتوب دا دی چې خپل اوسنی دریځ په ثابت ډول وساتي. په بل عبارت، تورکیه به د اوکراین په کړکیچ کې د منځګړي په توګه عمل ته دوام ورکړي، د هغو مهمو مسلو په اړه خپل دریځ پیاوړی کړي چې د کړکیچ له امله نړۍ اندیښمنه کړې او هڅه به وکړي چې د جګړې د ژوریدو یا نورو هیوادونو ته د خپریدو مخه ونیسي. له روسیې سره اوس د اوکراین د کړکېچ په تړاو اړیکې ترینګلې شوې دي.

البته، د تورکیې او روسیې د اړیکو چوکاټ خورا پراخ دی. دا یوازې په اوکراین پورې محدودې نه دی. په هرصورت، دا هم خورا روښانه ده چې اوکراین یو پریکړه کونکی فایل دی. له همدې امله، داسې ښکاري چې په اوکراین کې به لوی بدلون راشي. په هرصورت، دا خورا روښانه ده چې د جګړې په لور کې د بدلون سره په موازي توګه د تورکیې او لویدیځ ترمنځ د اړیکو نوی ماډل باید رامینځته شي. د اروپا او ناټو لپاره د تورکیې اهمیت اوس ډیر روښانه شوی دی.

له بلې خوا، یوه مهمه پوښتنه دا ده چې په اوکراین کې د روسیې د ناکامۍ په اړه د اروپا او امریکا پالیسي به څومره دوامداره وي. دا هم روښانه ده چې اوسنۍ تګلارې ډیر څه نه کوي، دوی د جګړې د دوام لپاره کار کوي او بالاخره په یو متحرک بدل شو چې ټوله اروپا به بې ثباته کړي. له همدې امله، زه په ترکیه باندې د فشار راوستلو احتمال نه ګورم ځکه چې تورکیې د اوکراین د کړکیچ په اړه خپل دریځ غوره کړی دی. برعکس، په نوې دوره کې، د اروپا او تورکیې ترمنځ د اړیکو نوی ماډل ته اړتیا ده چې د تورکیې د مخ په زیاتیدونکي ستراتیژیک اهمیت پراساس وي. په بل عبارت، له تورکیې سره په جګړه، د تورکیې ضد دریځ په پراخولو او یا د تورکیې ضد جبهې په جوړولو سره د تروکیې ګټل ناشوني دي. د همدې دلیل لپاره، د اروپا او تورکیې ترمنځ باید یوه نوې جیو پولیټیکل اجماع رامنځته شي، که چیرې د اوکراین کړکیچ نور هم خطرونه رامینځته کړي. د دې اجماع په برخه کې د تورکیې دریځ خورا روښانه دی. د تورکیې ګټې او امنیت یو استثنایی سیاست دی چې یوازې د اروپا سره همغږي کیدی شي مګر د اړتیا په وخت کې په خپلواکه توګه عمل کولی شي. نو د اروپا سره څه شی دی؟

نه د بېلې جبهې پر مخ وړل او نه هم د روسیې پر وړاندې د اروپا دریځ له پوښتنې پرته منل. دا به د تورکیې او اروپا په اړیکو کې د نوې دورې ترټولو مهم شعار وي.

د نوې دورې بله مهمه موضوع به د تورکیې او امریکا اړیکې وي. دا ممکنه نه ده چې ووایو چې موږ د ښه وخت څخه تیر یو. د تورکیې او امریکا د اړیکو تحرک، د ګډو ګټو درک او د ګواښونو په اړه د پام وړ بدلون راوستی  دی. اوس، د بدلیدونکي نړیوال سیسټم اصلي محرکات هم د تورکیې او امریکا په اړیکو اغیزه کوي. د ګډو ګټو په برخو کې لا هم د دوام ځینې عناصر شتون لري، مګر ډیری مسلې هم شتون لري چې ګټې مشترکې نه وي. البته، د ګواښ په انګیرنو کې یو مشترکیت شتون لري. د بېلګې په توګه له ترهګرۍ سره مبارزه یو له هغو څخه دی. په هرصورت، د YPG مسله د امریکا لخوا د یو ګډ ګواښ نه بلکه د تورکیې لپاره یو ګواښ ګڼل کیږي. د دې ستونزې له حل پرته د ترکیې او امریکا په اړیکو کې د پام وړ پرمختګ ممکن نه ښکاري. البته، ځینې مسلې شتون لري چې موږ یې په نوې دوره کې د پرمختګ تمه لرو. د مثال په توګه، دا ممکنه ده چې په نږدې راتلونکي کې د F 16 په مسله کې پرمختګ وکړي. موږ ویلای شو چې اقتصاد هم په دوه اړخیزو اړیکو کې د لومړیتوب موضوع ده. د دوه اړخیزو سوداګریزو اړیکو لپاره د 100 ملیارد ډالرو هدف ته رسیدل پدې برخه کې یو مهم عامل ګڼل کیږي. د تورکیې او امریکا په اړیکو کې نوی ستراتیژیک چوکاټ ته اړتیا ده. لکه څنګه چې د تورکیې او اروپا په اړیکو کې، موږ به وګورو چې تورکیه به په نوې دوره کې ورته جیوپولیټیک چوکاټ غوره کړي. په بل عبارت، تورکیه به یوه داسې کړنلاره ښکاره کړي چې په خپله خپلواکي باندې متمرکزه وي. په هرصورت، دا خپلواکي به د متحده ایالاتو ضد او په دوامداره توګه په ټکر کې پرمخ نه ځي.

د نوې دورې یوه تر ټولو په زړه پورې موضوع منځني ختیځ او په سیمه کې نورمال کېدل دي. دا به په بهرنۍ پالیسۍ کې د یوې مهمې فایل په توګه دوام ومومي. موږ کولی شو ووایو چې ترکیه به د سیمه ایز عادي کیدو ملاتړ وکړي. په واقعیت کې، که څه هم د سیمې نورمال کول د اوس لپاره د ستونزو په حل کې ډیره مرسته نه کوي، دا په سیمه کې د تاو تریخوالي کمولو، د شخړو د کمولو او د احتمالي همکارۍ ژورولو په شرایطو کې ساتل کیږي. دا ډول سیمه ایز جوړجاړی په ځانګړې توګه د تورکیې اقتصادي ګټو ته خدمت کوي. په نوې دوره کې، داسې ښکاري چې د منځني ختیځ سره د اړیکو چوکاټ به روښانه شي.

تر ټاکنو وروسته به د تورکيې د بهرنۍ تګلارې په برخه کې د تورکي  دولتي سازمان له لارې په منځنۍ اسيا کې فعاله دوره وي، د اسيا بيا نوښت به دوام ومومي او له افريقا سره به اړيکې نوي ابعاد ترلاسه کړي. په داسې وخت کې چې نړیوال نظام کړکیچن دی او سیمه د نورمال کیدو په حال کې ده، تورکیه به د دې دوو سره یو ځای کولو سره خپل نړیوال حیثیت نور هم پیاوړې کړي.