Кашкай түркчөсү

     Сүйүкүү окурмандар,  «Түрк тилинин сыйкырдуу дүйнөсү» аттуу программабыздын  11 -  бөлүмүнө кош келдиңиздер. Программабыздын мурдагы чыгарылышында кумук түрктөрү, кумук түрктөрүнүн жашаган жери жана кумук түркчөсү тууралуу кыскача сөз кылганбыз. Бүгүн кашкай түрктөрү, кашкай түрктөрү жашаган жерлер жана кашкай түркчөсү тууралуу кеп салабыз.

Кашкай түрктөрү Ирандын Фарс, Исфахан, Хузистан, Бушехир жана Көхкүлүйе аймактарында жашашат. Тарыхый доорлордо толугу менен көчүп – конуп жашаган кашкай түрктөрүнүн көпчүлүгү азыркы күндө заманбап доордун өзгөрүшү менен отурукташкан турмушка өткөн.

Түрктөрдүн огуз уруусунан болгон кашкайлардын бүгүнкү отурукташуу аймактарына качан жана кайдан келгендиги тууралуу баш  - аламан бирок көпчүлүк илимпоздордун айтымына караганда кашкай түрктөрүнүн Иранга келиши Улуу селжуктуктар доору менен Чыңгыз династиясы  дооруна чейин барат. Тактап айта турган болсок кашкай түрктөрү  11 – 12 -  кылымдардагы Улуу селжуктуктар  доору менен  13 -  кылымдагы Чыңгыз династиясы доорунда Орто Азия, Анадолу жана Кавказдардан Иранга көчүп келип, мезгили менен бүгүн жашап жаткан Ирандын түштүк жана түштүк батыш аймактарына жайгашкан.

Калкынын саны боюнча Ирандын расмий булактарында так маалымат табуу оңой эмес бирок расмий болбогон сандарга караганда алардын Түштүк Азербайжан түрктөрүнөн кийин Иранда жашаган калкы эң көп түрк коомчулугу экендиги болжолдолууда.

Өздөрү «Кашкайи» же «Кешкаи» деп атаган бул аттын кайдан келгени жана мааниси белгисиз бирок бул сөздүн келип чыгышы тууралуу түрдүү көз караштар бар.

Алардын бири сөздүн чыгыш түркчөсүндө жылкы, бодо мал, кой сыяктуу жаныбарлардын чекесиндеги  «кашка» менен байланыштуу экендиги тууралуу. Бул көз карашка караганда кашкай түрктөрү «кашка»  жылкылардын  куттуу экендигине ишенип, согушта  жеңиш алып келерине ишенишкен. Ушул себептен да кашка аттар катары кашкаи, кашкайы же кашкай деп аталган.  Башка бир маанилүү көз карашка караганда «кашкай» деген сөздүн «каш»  жана «кайы» деген сөздөрдөн  келгендиги тууралуу. Мунун биринчи мууну болгон «каш» эки негизги мааниге ээ : 1) жол башчы, башталгыч, алдыңкы кароолчу. 2) Кач -  сөзүнүн бузулган формасы мунун да эки мааниси бар а) кош, хызлы – ылдам кыймылда б) чуркоочу, ылдам жана тез. Экинчи бөлүгү болгон «кайы» деген муун огуз түрктөрүнүн  24 уруусунун биринин аты. Бул көз карашка караганда «кашкайы» деген сөз бул эки маанини билдирүүдө : а) жол башчы, алдыңкы көз караштагы кайы уруусу. Б) ылдам, тез жана кыймылдуу кайы уруусу.

Япониянын унаа өндүрүүчүсү Ниссандын «Qashqai» аттуу моделинин атын Ирандын түштүгүндө жашаган күчтүү жана ылдам кашкайлардан алышы да «Кашкай» деген сөздүн маанисин билдирген кызыктуу жагдай. Иранда «Кашкайы» деп аталган бир футболдук команда да бар.

Кашкай түрктөрүнүн бир коом катары жашашы айрым батыштык илимпоздорунун айтымына караганда биздин заманга чейинки мезгилдерге таянса да  18 -  кылымга чейин эч бир тарахый же адабий булактарда кашкай деген сөзгө кездешилген эмес. Кашкай түрктөрү тууралуу жүргүзүлгөн  алгачкы изилдөөлөр өзгөчө  19 -  кылымдын акырларында жана  20 -  кылымдын баштарында Иранга барган саякатчылар, чыгыш таануучулар, илимпоздор тарабынан баштатылган. Бул эмгектерде кашкайлардын көчмөн жашоо образы, маданияты, тили жана коомдук түзүлүшү изилденген.

Кашкай түрктөрү ырым – жырымдары боюнча ислам динин шиит сектасынан алышкан, тил жагынан болсо түркчөнүн гелографиялык жана лингивистикалык негиздерине караганда огуз тобунда орун алат.

Кашкайлардын көпчүлүгү кош тилдүү жана эне тили болгон түркчөнүн жанында Ирандын расмий тили болгон фарсчаны колдонушат.

Кашкай түркчөсүндө сүйлөшүлгөн аймакта бул тилдин рамий статусу жок. Ал түгүл көп убакыт жазуу тили катары да көп колдонулган эмес, эң көп оозеки салттар менен муундан муунга өткөрүлгөн тил болгон. Кашкайлар көчмөн турмуш образдары менен тарыхый жактан оозеки маданиятка маани беришкен. Ушул себептен кашкай түркчөсү менен жазма чыгармалар аз. Бирок  20 -  кылымдын экинчи жарымынан тарта кашкай түркчөсүн жазма эмгектер аркылуу документтештирүү жана сактап калуу боюнча изилдөөлөр жүргүзүлүүдө.

Сүйүктүү угармандар, илимдин доктору Саиде Бурханидинова даярдаган программанын кашкай түрктөрү, кашкай түрктөрүнүн жашаган жерлери жана кашкай түркчөсүнө бөлүнгөн чыгарылышыбыздын акырына келдик, саламатта болуңуздар.