Еуропадағы оқиғалар

Франция және кейбір Еуропа елдерінде бірнеше аптадан бері «сары жейделілер» деп аталған наразылық акциялары, талан-тараж болып жатыр.  Кейбір оқиғаларда адамдар да қаза тапқан акцияларда Францияда тек өткен демалыста ғана ресми деректерге қарағанда,  жүздеген шеруші жарақат алды,  мыңдаған адам қамауға алынды.

**

Еуропада не болып жатыр? Бұдан бұрынғы көптеген мақаламызда Еуропаның сыртқа жабыла бастағанын, Екінші дүниежүзілік соғыстан бұрынғы кезең секілді бола бастағанын меңзеген едік.  Босқын,  шетелдіктер,  Ислам,  еврейлерге деген дұшпандықпен байқалған және бара-бара артқан реакциялардың, шабуылдардың себептерін тереңде іздеу қажеттігіне тоқталған болатынбыз. Негізгі проблеманың босқындарда емес,  Еуропаның өзі екенін, босқындар немесе мұсылмандарды айыптап өзімен бетпе-бет келуден қашқақтағанын атап көрсеттік.  Проблеманың Еуропаның болашағы жөнінде екенін, Еуропаның жақын уақытта болғаны секілді «Еуропа Одағы арқылы құндылық жарататын Еуропа ма, әлде саяси генетикасындағы фашизм және нацизимге берілген Еуропа ма?» болатынына шешім беретінін айтқан едік.

Осы аяда еуропалық еркіндікшіл азаматтардың даусы шықпайынша ертең өте кеш болатынын да атап көрсеттік.

Франциядағы оқиғалар

Франциядағы оқиғалар Еуропаның жабылуының, босқын дұшпандығының,  жек көрушілік пен бөлшектеушіліктің қарапайым нәрсеге айналуының себебінің Еуропаның өзіне байланысты екенінің байқалуын қамдайды. Сары жейделілер оқиғасында наразылық босқындарға емес.  Наразылық босқындардан да емес.  Жаһандану үрдістерінен жеткілікті түрде табыс таба алмау,  экономикалық тоқырау,  француздардың бұрынғы молшылықтарын жалғастыру үміттері наразылықтың себептерін қалыптастырады.  Бірақ енді шарықтаған басқа экономикалар және басқа да жаһандық оқиғалар тек Францияның ғана емес басқа да Еуропа елдерінің бұрынғы молшылық және әлеуметтік мемлекет істерін жалғастыруын мүмкін емес жағдайға келтіре бастады.

Оқиғалар мен медиа

Стамбулдағы «Гези» оқиғаларында оқиға болған жерге әлемнің барлық жерінен медиа өкілдері келгені, бірнеше сағат бойы үздіксіз тікелей эфир жариялағандары, шерушілерді қаһарманға қалай айналдырғандары әлі ұмытылған жоқ. Қызыл орамалды қыз, тұрған адам символдары әлі жадымызда.  Медиа каналдары ұшқары көріністерін полиция және Түркияға деген адам құқықтары сындарымен бірге жариялады.

Париждегі «сары жейделілер» оқиғасы болса әлем баспасөз құралдарында өте аз орын алды.  Лицей оқушылары да қатысқан оқиғаларда полицияның мөлшерден шыққан күш қолдануы және адам құқықтарына байланысты сындарға болса еш орын берілмеді. 

Сары жейделілер не сұрайды?

Сары жейделілер бір саяси партия бағдарламасы секілді өздерінің талаптарын 42 баппен жариялады.  Осы талаптар тек мұнай бағасын арттырудан бас тартудан гөрі басқа тақырыптарға ауды.  Артып отырған қымбатшылықтан салықтардың төмендетілуіне,  еңбек шарттарының жақсартылуынан босқындарға бағытталған қадамдарға,  сайлау заңынан президенттің міндет мерзімінің жеті жылға шығарылуына дейін, тек бір саяси партия тарапынан жүзеге асырылатын бірсыпыра саяси,  әлеуметтік, әкімшілік, экономикалық талаптар тілге тиек етілуде.

Билікті сайлауда емес,  көшеде төңкеру...

Әрине,  демократиялық реакция – заңды.  Демократиялық қоғамдарда барлық талап-ұсыныстар айтылады.  Бұл үшін жиналу және митинг еркіндігін аяғына дейін қолдануға болады.  Осылайша билікті сайлау өткізуге де күштеуге болады. Демократиялық реакцияларға қарсы мөлшерсіз күш қолдану,  шерушілердің құқықтарын басып-жаншу – қылмыс.

Сондай-ақ демократиялық әдістермен басқарылатын елдерде саяси билікті өзгертудің жолы белгілі.  Демократияларда саяси билік көшеде емес,  сайлауда төңкеріледі.  Талаптар қамдалмаған жағдайда жұмыс орындарын талан-таражға салу,  өртеу,  қирату,  жазықсыз адамдарға шабуылдау секілді әдістермен саяси билікті сайлауда емес, көшеде төңкеру анархия мен фашизмге жол ашады. Соңғы кездері Еуропада сайлауларда көбіне фашизмді жақтаушылар жеңіп шықса да,  вандализмге баратын көшедегі тәртіпсіздіктердің соңы қайда апарары белгісіз.

Француз төңкерісінің адам баласына мұрасы

Франция – көшедегі тәртіпсіздіктер апарып соғатын қорытынды тұрғысынан өзіне және адам баласына көп қайғы әперген бір ел.  «Еркіндік,  теңдік,  бауырластық» деген ұранмен басталған француз төңкерісінің адам баласының басына келген ең қанды оқиғалармен нәтижеленгенін білеміз.  Сонда да осы төңкеріспен келген ұлтшылдық бүкіл әлемді бөлшектеуін жалғастыруда. Адамдарды тәуелсіздік алудың шаттығында жаңа бірегейліктер және мемлекеттерге бөліп бөлшектеу оларды басқарудың жеңіл жолын қамдайды.

Француз саяси қозғалысы да адам баласына ақылдың рационалдығына беріліп, өз көзқарасын қасиетті деп санай отырып, басқаларды шеттететін, қақтығысшыл көзқарас сыйлады. Адам баласы тарихының ең қанды соғыстарының, ең көп қырғынының осы «ренесанс» дәуірінде болғанын еске алатын болсақ, дәстүр, адамгершілік,  дін, құдай секілді өзіне шектеме қоятын барлық құндылықтардан аулақтағанында «ақылдың» қандай құбыжыққа айналғанын көру қиын емес.  Бүгінгі күні адам эмбриосын бұзып,  жасанды адам жарату тақырыбында барша уайымдайды.  Адам баласының ақырзаманын алып келетін осы үрдісте ақылдың барлық құндылықтардан тазаруын меңзейтін француз қозғалыстарының орнын атамай кетуге болмайды. Жасанды адамда енді адамның ақылы да керек емес болып қалады.

Көшедегі қозғалыстар немесе төңкеріс арқылы билікті алып тастауды заңды деп ойлау жарататын қауіпті нәтижелерге төңкеріс кезінде жазған «Франциядағы төңкеріс туралы ойлар» атты кітабында  Эдмунд Берк өте керемет меңзеп кеткен еді. Берат Өзипек айтқандай,  Берк осыларды жазғанда әлі якобиндер билікке келмеген еді,  еркіндік, теңдік,  бауырластық принциптері қанға боянбаған еді.  Король мен патшайымды да қосқанда, тек асылтектілер және дін қайраткерлері ғана емес,  қарапайым азаматтардан да мыңдаған адам гильотинаға жолданбаған еді. Робеспье́р «парасатты террорлық әдіспен» байсалды қарсыластарын дарға астырмаған еді.  Осы жазалаулардан кейін Робеспьердің өзі де дарға асылмаған болатын.

Франциядан әлемге тағы бір жаңа тәртіпсіздік толқыны тарайтын секілді.  Осы тәртіпсіздік батыстағы басқа елдер, артынан әлемдегі көптеген елге үлкен зиян келтіретін әлеуетке ие.  Иә,  осыған ұқсас оқиғалар Түркияда немесе батыстан тыс жерлердн болса асыра сілтеніп,  шерушілерді мақтап, оқиға болған ел мен қоғамдарды кемсітер еді.  Осылай болса да «өзінен көрсін» деп айта алмаймыз. Себебі батыс елдері немесе француздар біздің ұстазымыз емес.  Біз барлық жағдайда империалистік ізденістерге қарамастан,  батыс елдеріне де әділ болып,  батыстық қоғамдар мен адам баласын ойлауымыз қажет.