Құмықтар және құмық тілі жайлы

Құмық тілі  - түркі тілдері жанұясының қыпшақ тобына жататын тіл. Құмық тілі негізінен Дағыстанда таралған. Құмықтар негізінен Ресей Федерациясының Дағыстан Автономиялық Республикасында тұрады. Бұл аймақ Ресей Федерациясының ең оңтүстік бөлігінде орналасқан және Әзербайжанмен шектеседі.

Дағыстан түрік тіліндегі «тау» сөзі мен парсы тіліндегі «- стан» қосымшасының қосылуы арқылы жасалған және «Таулар елі» деген мағынаны білдіреді. Оның астанасы - Махачкала қаласы.

Құмықтар Дағыстаннан тыс Шешен және Осетия республикаларында тұрады. 2018 жылғы деректерге сәйкес, Дағыстанда 300 мыңнан астам және көршілес аймақтарда 200 мыңға жуық халық бар деп қабылданған. Құмықтар  Кавказдағы Әзербайжан түріктерінен кейін ең көп қоныстанған түрік қауымы.

Бүгінде Түркияның Чанаккале облысының Биға ауданында құмықтар  тұратын ауылдар бар. Түркияда өмір сүрген құмықтар Кавказдағы орыс басқыншылығына қарсы қарсылықтың символына айналған шейх Шамил 1859 жылы патшалық орыс әскерлерінің қолына түскеннен кейін бұл жерге қоныс аударуға мәжбүр болды.

Тарих бойы әртүрлі тайпалардың көші-қон жолдарында болған Дағыстанда осы таңда 30 түрлі этнос өкілдері тұрады. Құмықтар бұл аймақтағы аварлар, даргилер және лезгиндерден кейінгі төртінші үлкен этникалық топты құрайды. Құмықтардың Дағыстанға қоныстануы бірнеше түрлі көші-қон толқындарымен болды, нақты болмаса да, бұл жағдай біздің дәуіріміздің 7 ғасырына барып тіреледі.

***

Құмық атауының шығу тегі туралы әртүрлі пікірлер бар. Алайда Құмық аты алғаш рет Махмұд Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрк» («Түркі сөздерінің жинағы»)  атты  еңбегінде кездеседі.  Автор өзінің әйгілі еңбегінде бұл тақырыпқа үш түрлі түсінік береді. Оның бірі құмықтардың түрік тайпасы екенін көрсетеді. Анығырақ айтсақ, автордың бұл құнды шығармадағы «Біреуді құмық тайпасына теңесең,  солай айта беріңіз» деген сөзінен құмықтардың ру ретінде қарастырылғанын түсінуге болады.

Сонымен қатар құмықтар туралы ең маңызды зерттеулердің бірін Зеки Велиди Тоган жүргізген. Зеки Велиди Тоганның мәліметі бойынша құмықтар оғыз эпосында Дербентті қорғауға тағайындалған қыпшақ түріктерінің тайпасы ретінде сипатталады. Дербент қаласы бүгінде Дағыстан аумағында орналасқан және солтүстіктен оңтүстікке өтетін жалғыз жол болғандықтан тарихта маңызды орынға ие болды.

***

Құмық тілі қыпшақ тобына жататын түрік диалектісі; Татар, қазақ, қырғыз, башқұрт, қарақалпақ, ноғай, қарашай – балқар, қырым татары, қарай түріктерімен қатар тарихи қыпшақ түріктерінің қазіргі өкілдерінің бірі. Қазіргі түрік тілінің өрісінің географиялық және тілдік ұстанымдары бойынша солтүстік-батыс немесе қыпшақ тобында, бірақ кейбір оғыз әсерлерін де байқауға болады.

Ауыз  әдебиеті бай құмықтардың жазба тіліне алғашында Қазан мен Қырым әсер еткен. Исламды қабылдаған мұсылман құмықтар 1928 жылға дейін араб әліпбиін қолданды. Олар 1928-1938 жылдар аралығында он жыл бойы латын әліпбиін қолданып, 1938 жылы Кеңес әкімшілігі қабылдаған шешімнің нәтижесінде кириллицаға көшуге мәжбүр болды.

Құмық тілі тарихтағы барлық Дағыстан тайпалары арасында ортақ тілі ретінде қолданылған. Дағыстанның басқа тайпаларына қарағанда зиялылар мен мемлекет қайраткерлерін көбірек өсірген құмықтар Дағыстанда басым рөл атқарды. 1918 жылы құрылған Біріккен Кавказ Республикасының ресми тілі құмық тілі болып қабылданды.

Құмық  тілі бүгінде үш диалектіге бөлінеді: хасавюрт, бұйнақ және қайтақ. Құмық тілінің лингвистикалық және мәдени шекарасы өте кең және Дағыстандағы 14 түрлі ресми тілдің бірі болып табылады. Функционалдылығы жағынан орыс тілінің ықпалында болғанымен, құмық тілі   оқу-ағарту саласында да, баспасөзде де, күнделікті өмірде де кеңінен қолданылады.