Жаужүрек баһадыр Күлтегін

Әр кезеңнің өзіне тән батырлары, хандары, қаһармандары болады. Ұлы тұлғалар деп атауға болатын бұл адамдар еркіндігінен айрылып құл болып жүрген еліне жігер беріп, жан беріп, бытырап жүрген рулардың басын қосып, отарлаушы басқыншыларға қарсы күрес бастайды. Түркі өркениетінде мұндай жаужүрек баһадырлар көптеп кездеседі. Ел санасында сақталып күнімізге дейін жеткен батырлар жырларының басты идеясы да осы – жаумен күрес, еркіндік үшін талпыныс. Түркі халықтарының санасында тас болып қашалған ортақ батырлардың бірі және бірегейі Күлтегін болып табылатындығы анық.

Орхон аңғарында табылған бітіктастардың бірі міне осы бүгінгі ұлы тұлғамызға арналған. Күлтегін бітіктасын расында «тасқа қашалып жазылған Күлтегін батыр дастаны» деп атасақ болады. Осы жерде Күлтегін келер ұрпаққа оны паш етіп тұратын басына тас тұрғызатындай қандай ерлік жасады деген сұрақ туады. Олай болса, бұл сұраққа жауап беру үшін қаһарманымыздың өмір баянына үңілейік.

Күлтегін 684 жылы екінші Көктүрік қағанатында туылды. Әкесі елу жыл Қытайға құл болған түріктердің басын қосып елдіктің туын көтерген Елтеріс Құтлық қаған еді. Күлтегін атақты Білге қағанның інісі ретінде Екінші Түрік қағанатының көркеюіне үлес қосты. Бір сөзбен айтсақ, Күлтегін Екінші  Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы, «көк түріктің көк семсері» атанған атақты батыры. Әкесінен жастай жетім қалып, ағасы Қапаған қағанның тәрбиесінде өскен Күлтегін тым ерте есейіп, қабырғасы қатып, бұғанасы бекімей жатып, жау жарағын асынып, түрік еліне тұс тұстан төнген басқыншы жауға қарсы үлкендер қатарында тұрып, ерлікпен күреседі.

Бұл ретте түріктің атақты Білге қағаны Күлтегін батырдың басына қойылған ескерткіші тасқа ойып жаздырған ғұмырнамасында: «Әкем қаған өлгенде інім Күлтегін жеті жаста қалды. Он жаста Ұмай текті шешемнің бағына інім Күлтегін ер атанды» деп жазды. Тарихи деректерді салыстыра зерделесек, бұдан Күлтегіннің он жасында ер атанып, алғаш көзге түскен соғысының табғаш елінің әйел патшасы У хыудың Қапағанның басына ақша тігіп, кімде кім оны өлтірсе, соған «Жан чо» («Чоны өлтіруші», яғни Мочо Қапағанды өлтіруші) деген атпен бірінші дәрежелі кінәз атағын беремін деген уәдесін арнайы жарлықпен бекітіп, түрік еліне жазалау жорыққа қалың қол аттандырғаннан кейінгі, 694 жылғы Жау жыу және Дин жыу аймақтарында болған соғыс екені анық көрінеді. Қапаған осы соғыста 90 мың тұтқынды қолға түсірген. Міне, осыдан былай Күлтегіннің ерлік жолы басталады. Тарихи деректер сол кездегі ел тәуелсіздігін сақтап қалу жолында болған қырғын соғыстардың бірде біреуінің Күлтегінсіз өтпегенін, дулығасы жарқырап, жауын жапырып қан майданның ортасында жүргенін тамсана баяндайды. Бұл арада сол деректерді тізіп жатпай-ақ, батырдың өзіне арнап орнатылған ескерткіштегі мына жазулардан да біраз жайды аңғаруға болады. Тас жазудың авторы Йолығ тегін Күлтегін ерлігін былайша тізбелейді:

«Он алты жасына келгенде.... алты чуб, соғдыларға қарсы аттандық. Күлтегін жауға жалғыз ұмтылды. Ол тұтықты қарулы басшылармен қолға түсірді. Ол әскерді сонда талқандады. Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық. Күлтегін әуелі Тадықан шораның Боз атын мініп шапты. Ол ат сонда өлді. Екіншісінде Ышбыр Жамтардың боз атын мініп шапты. Ол ат та сонда өлді. Күлтегіннің сауытына, қалқанына жүздеген оқ тиді, бірақ бірі де денесіне дарыған жоқ. Күлтегін жиырма алты жасқа келгенде қырғыздарға қарсы аттандық. Күлтегін Байырқының Ақбоз айғырына мініп, шабуылға ұмтылды. Бір батырын оққа ұшырды, екі батырын найзамен түйреп түсірді. Ақбоз айғырдың белі үзілді. Қырғыз қағанын өлтіріп, елін алдық... Тоғу қаласында шайқастық. Күлтегін Азбан ағын мініп ұмтылды. Алты батырын шаншып түсіріп, жетіншісін қылышпен шапты. Тоғыз батырын қуып жетіп, тақымға басты.... Оғыздармен соғыстық Күлтегін Жетімек (Өгсіз) атқа мініп шауып, тоғыз ерін шанышты... Түргеш халқы жау болды. Күлтегінді шағын қолмен жібердік. Жойқын соғыс жасапты. Қара түргеш халқы сол жерде өлім тауыпты...»

Осылай жалғаса береді. Қарап отырсаңыз, Күлтегін батыр 47 жасқа жетіп, қаза тапқанша соғыссыз өткен жылы болмапты. Соның бәрінде ол жау қолына жасындай тиіп, түрік қолын жеңіске жеткізіп отырыпты. Әкесі Елтеріс Құтлық қаған Екінші Түрік қағанатының іргесін қалап, шаңырағын көтерсе, артында қалған екі баласы: үлкені Білге қағаны ел бастап, кішісі Күлтегіні қол бастап, сол қағанаттың айбынын асырып, мерейін тасытыпты. Ағайынды екі ұлан ақыл қосып бірге қимылдап, елінің бірі алтын тұтқасына, бірі айбарлы асыл тірегіне айналыпты. Ажал жетіп, сол асыл тірек құлағанда Ұлы Дала күңіреніп, төрткүл дүниеден түгел елшілер келіп, Күлтегін рухына тағзым етіпті. Басына ел тарихын жазып, алып ескерткіш орнатыпты.

Қорыта айтқанда, Күлтегін өмірін елі үшін өткізген ұлы батыр, ақылды қолбасшы. Көк түріктердің мұрагері ретінде тәуелсіз Қазақстан елі Күлтегін бітіктасының көшірмесін елордасы Астанадағы Лев Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті бас ғимаратының төріне әкеліп орнатты. Батыр бабаның бақытты ұрпағы күн сайын ескерткіш қасына келіп, ұлы тұлғаға тағзым етеді, ата рухына адалдықтарын білдіреді.