Апталық Анализ 30

Қытайдың астанасы Бейжіңде 6-10 наурыз күндері өткен келіссөздерде қабылданған шешімдерге сәйкес екі айдың ішінде Иран мен Сауд Арабиясы елшіліктері қайта ашылады. Бұған қоса екі ел реформашыл президент Мохаммад Хатами (1997-2005) кезінде Сауд Арабиясымен қол қойылған қауіпсіздік келісімін (2001) және экономика, білім беру, мәдениет, технология, медицина  сияқты көптеген салаларды қамтитын ынтымақтастық келісімін (1998) жандандыру туралы шешім қабылдады. Қытай мемлекет басшысы Си Цзиньпиннің бастамасымен ұйымдастырылған келіссөздерге Сауд Арабиясы атынан мемлекеттік министр әл-Айбан қатысса,  Иран атынан Ұлттық қауіпсіздік жоғары кеңесінің хатшысы Шамхани қатысты.

Келіссөздердің сәтті өтуінің нәтижесінде жарияланған ортақ мәтінде екі елге осы үдерістегі рөлі үшін алғыс айтылды. Алайда Ирак немесе Оман емес, соңғы сәтте теңдікке енген Қытай келісімді неге басқара алды деген сұрақ ойлануға тұрарлық мәселе. Бұл сұраққа жауап іздеген кезде Қытайдың жаһандық гегемондық үлкен күшке айналу көзқарасы мен оның Таяу Шығысқа ашылуы стратегиясын ескеру қажет.

Қытайдың жаһандық үлкен күшке айналу көзқарасында соңғы уақытқа дейін экономикалық араласу басым болғаны және Бейжің саяси, әскери және дипломатиялық салаларда байсалды стратегиясын ұстанғаны байқалады. Соңғы жылдары Қытай Орталық Азия, Таяу Шығыс және  тіпті Украина теңдеуінде айқын саяси қадамдар баса бастады. Мұның ең маңызды себептерінің бірі АҚШ-пен күш бәсекесінің әскери өлшемінің жақындап келе жатқаны болса, екінші себебі – саяси/әскери салаларда экономикалық инвестицияны және экспансияны күшейту қажеттілігінің туындауы.

Бұл тұрғыда соңғы жылдары Қытай мен Таяу Шығыстың маңызды елдері арасындағы өзара ықпалдасуының артуы ерекше. Әрине Қытайды аймаққа итермелейтін маңызды факторлардың бірі – оның энергияға деген жоғары қажеттілігі. Шетелдік мұнайға тәуелді Қытай Сауд Арабиясы мен Иран мұнайының маңызды тұтынушыларының бірі. Қытай әлемде ең көп Сауд Арабиясынан мұнай сатып алуда. Сауд Арабиясы шамамен 1,75 миллион баррель/тәулігіне мұнай сатуда. Одан кейін Ресей тәулігіне шамамен 1,5 миллион баррельмен екінші орынды иелеуде. Санкцияларға байланысты Иранның Қытайға сататын мұнай көлемін ресми түрде анықтау мүмкін болмаса да, әртүрлі бағалаулар бойынша 750 мың мен 1,25 миллион баррель арасында ауытқиды. Бұл Иранды Қытайға 3-ші ірі мұнай жеткізуші етеді.  Иран ең көп мұнайын  Қытайға сатуда. 2021 жылы Қытай мен Иран арасында 400 миллиард долларлық 25 жылдық келісімге қол қойылды.

Нақты сұрақ – Қытайды Иран-Сауд арасындағы шиеленісті шешуге не итермелейді? Қытайдың экономикалық араласуын саяси араласуға айналдыруы  және экономика мен саясатты тұтастыруы алдымен еске түседі.  Ең алдымен Қытайдың екі елмен жақсы қарым-қатынасты дамытқысы келетіндігінен бастау керек. Тегеран мен Эр-Рияд арасындағы шиеленіс Бейжіңге де жанама түрде әсер етуде. Бұл өткен жылдың желтоқсан айында Си Цзиньпиннің Эр-Риядқа сапары кезінде анық байқалды. Бейжің-Эр-Рияд екі жақты кездесулері де, Қытай-Сауд Арабиясы саммитінен кейін жасалған мәлімдемелер де Иран-Қытай қарым-қатынастарын айтарлықтай шиеленістірді. Қытайдың дипломатиялық маневрлері мен Иран президенті Ибраһим Рейсидің Иранның қатал хабарларынан кейін Бейжіңге сапары атмосфераны жұмсартқанымен, Тегеран мен Эр-Рияд қарым-қатынасы жақсармайынша, Бейжің де осындай жол апаттарына ұшырауы сөзсіз еді. Оның үстіне бұл шиеленіс Қытайдың екі елмен ынтымақтастық әлеуетін шектеулі деңгейде ұстап тұр.

Таяу Шығыстың екі маңызды елінің қарым-қатынасының жақсаруы аймақтағы барлық елдер үшін оң нәтиже ретінде қабылданғаны сөзсіз. Бұл оң даму аймақтағы қақтығыстар мен шиеленістерге әсер етеді деп күту керек. Йеменде ұзақ жылдар бойы кикілжіңдесіп  келе жатқан Иран мен Сауд Арабиясы аймақтағы соғысты тоқтату үшін қадамдар басады деп күтуге болады. Әрине бұл оңай болмайды.

Екінші жағынан, Сирияда да осыған ұқсас бейбітшілік пен саяси қайта құрылымдау процесі жүріп жатқаны байқалады. Түркия-Сирия қарым-қатынастарының қалыпқа келуі Ресей мен Иранның арағайындығымен жүзеге аса бастаған кезеңде Иран-Сауд Арабиясының қалыпқа келуінің Сириядағы үдеріске ықпалын да күту керек. Сауд Арабиясының бірден Сириямен дипломатиялық қарым-қатынасын қалпына келтіруі қалыпты жағдайға келу толқынының жалғасатынын көрсетеді.