Өзбекстан жазбалары 2

15-16-ғасырларда ілімде, білім беруде,  мәдениетте, өркениетте үлкен жетістіктерге қол жеткізгеніне қарамастан,  Өзбекстандағы осы жетістіктер неге жалғаспай қалған? Неге Түрік-Ислам әлемі кейінгі ғасырларда осы көшбасшылығынан айрылып қалған?»

**

Ілім, тарих, саясат немесе саяси тұрақтылықтың маңызы

Әмір Темір өзбектер үшін өте маңызды. Өзбекстанды Темір елі деп атауға болады.  Билігі барысында көптеген ғалымды, ғұламаны еліне шақырған. Бүгінгі таңда Бухарадағы, Самарқандтағы көптеген тарихи жәдігер Темір кезінде салынған.  Өзбекстан Республикасының алғашқы президенті Ислам Каримов өзінің емес,  Ақсақ Темірді және оның дәуірінде бой көтерген туындыларды алғы шепке шығаруды таңдаған.

Темір дәуірінде мемлекеттің шекарасы Измирден Үндістанға дейін созылады. Темір Османлы мемлекетін тоқырау кезеңіне итермелеп,  Алтынорда мемлекетін де ыдыратады.  Бірақ осыншама байтақ территорияны басқаратын мемлекеттік механизм болмағандықтан,  1405 жылғы өлімімен мемлекеті ыдырай бастайды.  Османлы мемлекеті қысқа уақытта жинақталып,  қайтадан жолын жалғастырады.  Бірақ Алтынорда мемлекетінің жерінде қалыптасқан бостықты орыстар толтырады.  Темірді сынайтындар оны орыс империясының туылуына себеп болды деп айыптайды.

Темір дәуірінде және одан кейін үлкен ғылыми жұмыстар жасалса да,  артынан осы қадамдардың тоқтап қалғанын байқаймыз.  Мұның өте маңызды себебі – саяси тұрақтылық.  Саяси тұрақтылық болмаса,  ілім,  білім беру,  өнер, мәдениетте ешнәрсе болмайды.  Осы жағдайдың өте қайғылы үлгісін Темірдің немересі Ұлықбектің хикаясында көреміз.  Мемлекет басшысы, өз дәуірінің беделді ғалымы,  астрономы болғанына қарамастан баласы оған қарсы шығады. Баласынан жеңілгеннен кейін оған беріледі.  Тақтан бас тартқанын,  қажылыққа барғысы келетінін айтады.  Рұқсат беріледі.  Бірақ Самарқандтан шығар шықпастан баласының бұйрығымен өлтіріледі. Бірнеше айдан кейін де баласы да өз әскерлері тарапынан өлтіріледі.

Осыншама белгісіздік және сенімсіздік ішінде ешнәрсе тұрақты болмайды. Мәселенің маңызды себептерінің бірі – саяси тұрақсыздық.  Мұсылмандардың саяси тұрақтылыққа берген маңызы Өзбекстанда жақсы көрінеді. Мемлекет болмаса,  артта ешнәрсе қалмайды себебі.  Османлы мемлекетінің және органдарының тұрақты болып қалуының ең маңызды себебі де осы саяси тұрақтылық.

Фетуллахшы террор ұйымы

Фетуллахшы террор ұйымының ең үлкен қауіп екенін Өзбекстан Түркиядан бұрын байқаған.  1999 жылы Фетуллахшы террор ұйымына қарасты мектептердің барлығын жауып тастаған. Мұғалімдерін де «тыңшы» деп айыптап, елден қуып шыққан.  Фетуллахшы террор ұйымының Түркиядағы 2016 жылғы төңкеріс әрекетін бұдан бұрын Өзбекстанда сынап көргені, сәтсіз болғаны айтылады. Фетуллахшы террор ұйымының Түркия мен Өзбекстан қарым-қатынастарына тигізген зиянын әрі түсінігіміздегі Өзбекстан түйсігін, әрі тыңдап білгендерімізден кейін жақсы түсініп отырмыз.

Бухари, Шахы Нахшыбенди,  Матуриди

Өзбекстан жайлы бір мақала Бухарисіз, Нашхыбендисіз,  Матуридисіз жазылмайды.  Бүгінгі таңда асыра діншілдіктің алдын алатын,  адамды шеттетпейтін Ислам түсінігінің тамырын қалыптастырған осы тұлғаларды басқа бір мақаламызда қолға аламыз.  Әзірге өзбектердің осы тұлғалардың мазарларына көрсеткен ықыластарының молдығын айтып қана қояйық.

Түрік тілі және түркі әлемі

Түркітілдес елдер арасында байланысты,  түсінуді арттыру негізінде қиын емес. Үш негізгі қадам бірбірімізді түсінуді жеңілдетеді.

Біріншісі – латын әліпбиіне өту.  Өзбекстан латын әліпбиіне өтті.  Қазақстан мен Әзірбайжан да. Бірақ осы елдерде кей жерлерде кирил әріптері де қолданылуда.  Латын әріптерімен жазғанда,  жазбаша мәтіндерді түсіну жеңілдей түседі.

Екіншісі – ғасырлар бұрын қолданылған сөздерді көп қолдану.  Соңғы ғасырда Түркия түріктері ағылшынша және француз тілінен, ал қалғандары орыс тілінен көп сөз қабылдады. Барлығымыз бірге аталарымыздың тілінде сөйлессек, жақсы түсінісеміз.  Өзбекстанда қариялардың сөздері,  кигендері марқұм атама қатты ұқсайды.  Сондықтан мен өз ата-бабаларымды көргендей сезіндім.

Үшіншісі, Түркия түрік тілі жазылғанындай оқылады,  оқылғаны секілді жазылады.  Бұл да тілде қарапайымдылық қамдайды.  Басқа тілдерде де осындай еңбек бірбірімізге түсінуімізді жеңілдетеді.

Оның үстіне бұрынғы түрік тілін біраз білсеңіз,  түсінісу қиын емес.

Түрік университеттерінің филиал ашуы

Біз кездескен барша түрік университеттерінің Өзбекстанда филиал ашуы керектігін айтты.  Путиннің 150 ректормен жұмыс бастағанын да білдірді.  Батыстық университеттер филиалдарын бұрыннан ашып тастаған. Университеттеріміздің Өзбекстанда филиал ашуына құқықтық кедергі болса,  осы кедергілердің дереу жойылуы керек. Түркиядан кейбір университеттердің таңдалып, Өзбекстанда филиал ашуын дереу ынталандыру қажет.  Ресей мен батыс елдері көптеген нәрсеге қол жеткізсе де,  түрік университеттері тақырыбы кешіктірілмеу керек.

Екінші Түркия

Өзбекстанда мен негізінде екінші бір Түркияны көрдім. Жаңалық ашқандай бақытты сезіндім өзімді.  Сол жерлерді атамекеніміз деп атағандықтан, Түркияны да екінші бір Өзбекстан деп айтуға болады.

 Ақыл кодтары батыста пішінденген Түркия

Мен Өзбекстанға кетпестен бұрын өзбек студенттермен топтық жұмыс жүргізген едім. Студенттер Түркияда азаматтардың батысқа сезімтал екенін,  шығыстағы оқиғаларды елемейтінін айтып еді.  Бухара мен Самарқандтағы күндерімнің әсерімен қайта оралғанымда студенттердің айтқысы келгенін жақсы түсіндім.  «Медиада түркі әлеміне қаншалықты орын беріледі?» деген сұрақ та жағдайды әшкерелеуге жетеді. Спорт, өнер,  әдебиет жөніндегі бағдарламаларда түрік әлемі туралы еш айтылмайды.  Өзімізден сұрап қаралық. Батыстан көптеген спортсмен және спорт түрлерін жақсы білеміз.  Ал түрік әлемінің спортсмендерін білеміз бе? Қанша тұлғаны танимыз? Кабельдік телеарналарда батыс елдерінің көптеген арнасы болса да түрік әлемінің телеарналарын жоқ деп айтуға болады.

Атамекенге деген жеткіліксіз ықылас адамды қинайды.  Түрік және Ислам әлемін біздің күн тәртібімізге өте қарапайым нәрселер келтіруіне болады.  Түрік Кеңесі түрік әлемінің чемпион клубтарын анықтайтын сайыс өткізсе жыл сайын? Осындай бір шараны Ислам Ынтымақтастық ұйымы да ұйымдастырса... Осындай символикалық істер де осы елдерге ықыласты арттырады деп ойлаймын.

Ақыл әлемінің қамту алаңының тек батыспен шектелуі Түркияны кішірейтеді.  Тарихи тамырынан ажырап қалған бір Түркия өзінен, өзегінен айрылып қала бастайды.  Осындай Түркия Еуропа Одағына алынса,  қарапайым бір Еуропа Одағы мүшесі елге айналады. Түркия батыспен құрған қарым-қатынастары секілді түрік және Ислам әлемін, Африканы да күн тәртібіне алған сайын өзінен алыстамайтын болады.  Тек осылай ғана Түркия миссиясын орындап, өзіне,  аймағына және әлемге көп үлес қоса алады.