Η εποχή του μεταδοτικού χάους

Η συλλογική σοφία και αρετή είναι οι μοναδικές λύσεις που θα βοηθήσουν τον κόσμο να ανακάμψει από τις σημερινές κρίσεις, οι οποίες είναι η μοναδική αιτία μιας εποχής μεταδοτικού χάους που επηρεάζει όλους και όλα, ανεξαιρέτως.

Η τωρινή παγκόσμια αταξία είναι το σύμπτωμα μιας δυσλειτουργίας στο σύστημα ή είναι ελαττωματικό ολόκληρο το σύστημα; Οι αισιόδοξοι μπορεί να επιλέξουν την πρώτη απάντηση και να υποστηρίξουν ότι μια καλύτερη και πιο σοφή εφαρμογή του τρέχοντος παγκόσμιου συστήματος μπορεί να αποφέρει ειρήνη, σταθερότητα και ευμάρεια σε όλους. Το πρόβλημα όμως είναι λίγο πιο βαθύ από αυτό.

Η παρούσα κατάσταση χάους στον κόσμο είναι μεταδοτική. Επηρεάζει τα πάντα και τους πάντες. Μετακινείται από την μια χώρα στην άλλη, από τη μια περιοχή στην άλλη. Ο κόσμος έχει γίνει τόσο αλληλεξαρτώμενος που κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι είναι άνοσος στις διεισδυτικές κρίσεις της εποχής, ανεξάρτητα από το που συμβαίνουν.

Η υπόσχεση για Διαφωτισμό είχε μεγάλο κόστος: η ευρωπαϊκή αποικιοκρατία, η καταστροφή της παραδοσιακής μορφής κοινωνικής και πολιτικής σύνδεσης σε ένα μεγάλο μέρος του μουσουλμανικού κόσμου, η Αφρική και η Νοτιοανατολική Ασία, οι δυο «παγκόσμιοι» πόλεμοι (οι οποίοι στην πραγματικότητα ήταν κυρίως ευρωπαϊκοί πόλεμοι), ο ψυχρός πόλεμος και τα επακόλουθα του. Το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών μεγαλώνει, εντείνοντας ακόμη περισσότερο το αίσθημα δυσπιστίας και απελπισίας των εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων που ζουν στο κατώτερο στρώμα του κόσμου. Ο καπιταλισμός συνεχίζει να ανανεώνεται με κάθε ευκαιρία με ένα τίμημα για τους φτωχούς του κόσμου και το φυσικό περιβάλλον. Ο καπιταλισμός ακμάζει μέσα από το φθηνό εργατικό δυναμικό και το επιδιώκει όπου και να’ ναι, π.χ. στην Αφρική και τη Νοτιοανατολική Ασία.

Η παγκοσμιοποίηση υποσχέθηκε έναν παγκόσμιο επαναπροσδιορισμό και επαναρρύθμιση των πάντων: της ιστορίας, της μνήμης, της κοινωνίας, της πολιτικής, της επικοινωνίας, της οικονομίας, της παιδείας, της θρησκείας, της πίστης, της τέχνης και ούτω καθεξής. Η μεγάλη προσδοκία ήταν ότι τα άκαμπτα σύνορα των ατομικών και κοινοτικών ταυτοτήτων επρόκειτο να αντικατασταθεί από την αίσθηση μιας παγκόσμιας ταυτότητας στην οποία όλοι θα αισθάνονταν, θα πίστευαν και θα ζούσαν πάνω κάτω μια παρόμοια ζωή. Ο Φράνσις Φουκουγιάμα βρήκε και ένα όνομα για αυτό το πράγμα: το τέλος της ιστορίας.

Το τέλος της ιστορίας δεν ήλθε ποτέ. Δεδομένης της πολυπλοκότητας των εξελίξεων της εποχής στην οποία ζούμε, θα ήταν εύλογο να αποφεύγουμε οτιδήποτε έχει να κάνει με τέλος. Αντ’ αυτού θα πρέπει να επικεντρωθούμε στις βέλτιστες πρακτικές προκειμένου να τερματίσουμε την αδικία και την ανισότητα και να αξιοποιήσομε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις αξίες λογική, σοφία και αρετή. Η πρώτη αρχή που θα πρέπει να παρατηρήσουμε είναι η αλληλεξάρτηση του τωρινού παγκόσμιου συστήματος. Αυτό σημαίνει ότι κανένας πρωταγωνιστής δεν μπορεί να διεκδικήσει τη νίκη στις αυτοκαταστροφικές μάχες που οδηγούν στην καταστροφή των πάντων. Ως εκ τούτου είναι ηθικά λανθασμένο και διαγράφει την ίδια σου την ήττα να καθορίζεις και να υπερασπίζεσαι τα συμφέροντα ενός εις βάρος των υπολοίπων. Η σοφία και η δικαιοσύνη δεν είναι μόνο ηθικές και πνευματικές αρετές. Αν κάποιος είναι σοφός, τότε θα ξέρει ότι αυτά εξάλλου συνιστούν πολιτικές αναγκαιότητες.

Τα ζητήματα της παγκόσμιας δικαιοσύνης και ισότητας δεν είναι απλά προβλήματα για τους φτωχούς και τις χώρες που είναι σε δυσχερή κατάσταση. Αντιθέτως πρόκειται για προβλήματα που πρέπει να επιλυθούν στις πλούσιες και δυνατές χώρες του κόσμου. Ο λόγος είναι ότι το σημερινό χάσμα εξουσίας και η έλλειψη ισορροπίας είναι κληρονομιά της αποικιοκρατίας των περασμένων αιώνων και δεν μπορεί να ξεπεραστεί έως ότου και εφόσον αναλάβουν την ευθύνη αυτοί που το προκάλεσαν αρχικά. Το γεγονός ότι ο καπιταλισμός χρειάζεται φθηνό εργατικό δυναμικό δεν δικαιολογεί την εκμετάλλευση των ανθρώπων σαν μηχανές χωρίς ψυχή.

Στο πολιτικό μέτωπο, οι σημερινοί πόλεμοι δι’ αντιπροσώπων στη Μέση Ανατολή, την Αφρική και αλλού δεν θα φέρουν την ειρήνη, τη σταθερότητα ή την ευμάρεια σε κανέναν. Θα δημιουργήσουν μόνο μεγαλύτερη μιζέρια, θα εντείνουν το αίσθημα της πικρίας και θα εξυπηρετήσουν τους βίαιους εξτρεμιστές που αναζητούν κάθε ευκαιρία για να διαταράξουν σε οποιοδήποτε βαθμό την ειρήνη και τη σταθερότητα που υπάρχει στις περιοχές όπου δραστηριοποιούνται. Ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας απαιτεί μια παγκόσμια συντονισμένη προσπάθεια, αλλά κατά κύριο λόγο πρέπει να είναι ένας έντιμος και ειλικρινής αγώνας. Το χάος που δημιουργεί η τρομοκρατία είναι επίσης μεταδοτική.

Εν κατακλείδι ερχόμαστε στο μέγα ερώτημα της ταυτότητας, της αυτό-αντίληψης και της κοσμοθεωρίας. Τα ανθρώπινα όντα έχουν διατηρήσει μια ορισμένη μορφή ταυτότητας του εαυτού τους και μια άποψη των άλλων στο πλαίσιο της συνεργασίας τους με τον κόσμο. Η παρούσα κατάσταση του μεταδοτικού χάους και ανασφάλειας δεν έχει αλλάξει αυτό το γεγονός αλλά το έχει μετατρέψει. Ζούμε τις διαδικασίες μιας δίχως ρίζες αστικοποίησης και νατιβισμού, παγκοσμιοποίησης και τοπικοποίησης, κοινωνικής δικτύωσης και ακραίου ατομικισμού, όλα ταυτόχρονα.

Αυτό είναι ίσως ένα από τα πιο πιεστικά ζητήματα της εποχής μας: ζούμε αυτά τα αντιφατικά συναισθήματα τόσο έντονα και συγκεχυμένα που κανείς δεν ξέρει πώς ακριβώς να χαράξει μια πορεία σε αυτό το πανδαιμόνιο ανασφάλειας, απροβλεψίας και απελπισίας. Λαϊκιστικές, ξενοφοβικές και ρατσιστικές συζητήσεις απευθύνονται στην ανθρώπινη αίσθηση της παραπλάνησης και στενόμυαλοι πολιτικοί εκμεταλλεύονται αυτά τα αισθήματα. Αλλά αυτά τα βραχυπρόθεσμα πολιτικά οφέλη κάνουν τον κόσμο ένα πιο επικίνδυνο και χαοτικό μέρος.

Οι δυο τελευταίες δεκαετίες της παγκοσμιοποίησης έχουν δείξει χωρίς καμία αμφιβολία ότι τα ζητήματα της ταυτότητας, της αφοσίωσης, της συλλογικής μνήμης και του πολιτιστικού-θρησκευτικού ανήκειν δεν θα χαθούν. Άλλωστε δεν είναι ανάγκη να εξαφανιστούν. Αντιθέτως μπορούν να αποτελέσουν την πηγή της συλλογικής σοφίας και της δύναμης ενάντια στην επέλαση του μεταδοτικού χάους που κατακερματίζει τον κόσμο.