Tarixdə bu gün: 12 dekabr

***

  1866-cı il 12 dekabrda İngiltərənin cənubu Yorkşiredəki (Yorkshire) Oaks kömür mədənində “grizu” partlayışı baş verdi, təxminən 400 mədənçi həyatını itirdi.

***

  Amerika Birləşmiş Ştatlarında köləliyi sona çatdıran vətəndaş müharibəsindən 5 il sonra – 1870-ci ilin 12 dekabrında Cənubi Korolina (Corolina) ştatını təmsil edən Cozef H.Reyni (Joseph H. Rainey) ABŞ Konqresinə seçilən ilk qara dərili oldu.

***

  1911-ci ildə Parisin Luvr (Louvre) Muzeyindən oğurlanan "Mona Liza" (Mona Lisa) tablosu 1913-cü ilin 12 dekabrında İtaliyanın Florensiya şəhərində tapıldı.

***

  1925-ci il 12 dekabrda fars Rza xan İranda türk Qacarlar sülaləsinə son qoyaraq Pəhləvi soyadı ilə özünü şah elan etdi. 

***

  Faşistlərdən qaçan yəhudiləri aparan "Salvador" gəmisi 1940-cı ilin 12 dekabrında Silivri sahillərində fırtınaya tuş gələrək qayalara çırpıldı və batdı. Gəmidəki 352 nəfərdən 219-u boğularaq və donaraq həyatlarını itirdilər.

***

  1945-ci ildə Cənubi Azərbaycanda 21 Azər İnqilabı qələbə qazandı. Həmin gün özünün növbəti iclasına toplanan Azərbaycan Milli Məclisi demokratik firqənin lideri Seyid Cəfər Pişəvəriyə hökumətin təşkilini tapşırdı.

  Pişəvərinin baş nazir olduğu yeni hökumətə Səlamulla Cavid, Qulamrza İlhami, Rza Rəsuli, Cəfər Kavian, Məhəmməd Biriya və başqaları daxil idi. Amma bu hökumət cəmi 1 il fəaliyyət göstərdi, sonra şah üsuli-idarəsi tərəfindən amansızlıqla məhv edildi.   

***

  İkinci Dünya Müharibəsindən sonra - 1946-cı ildən Türkiyə 12-18 dekabr tarixlərini Yerli Mal Həftəsi olaraq qeyd etməyə başladı.

***

  12 dekabr 1992-ci ildə İndoneziyanın Nusa Tenqqara (Tenggara) bölgəsindəki adalarda 6,8 bal gücündə zəlzələ baş verdi ki, hadisə zamanı 1490 adam həyatını itirdi.

***

  ABŞ-da “ilan hekayəsi”nə dönən seçki nəticələrinə son nöqtəni 2000-ci ilin 12 dekabrında Federal Ali Məhkəmə qoydu. Floridada səslərin yenidən sayma əməliyyatını dayandıran məhkəmə prezident seçkilərini Respublikaçı Partiyanın namizədi Corc Buşun (George W. Bush) qazandığını elan etdi.      

***

12 dekabrda həm də bu tarixi şəxsiyyətlər xatırlanır.

  Bu gün Azərbaycan respublikasının üçüncü prezidenti Heydər Əliyevin xatirə günüdür. O, 12 dekabr 2003-cü ildə ABŞ-da müalicə aldığı xəstəxanada 73 yaşında gözlərini həyata yumdu. (1923-2003)

  Heydər Əlirza oğlu Əliyev 1923-cü il mayın 10-da Azərbaycan Respublikasının Naxçıvan şəhərində anadan olub.

  1939-cu ildə Naxçıvan Pedaqoji Texnikumunu bitirdikdən sonra Azərbaycan Sənaye İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti) memarlıq fakültəsinə daxil olub, lakin İkinci Dünya müharibəsinin başlanması ona təhsilini başa çatdırmağa imkan verməyib.

  Heydər Əliyev 1941-1944-cü illərdə əvvəlcə Naxçıvan Muxtar Respublikası Xalq Daxili İşlər Komissarlığında arxiv şöbəsinin məxfi hissəsinin müdiri, sonra isə Naxçıvan MSSR Xalq Komissarları Sovetində ümumi şöbənin müdiri vəzifələrində işləyib.

  1944-cü ilin may ayında dövlət təhlükəsizliyi orqanlarında işə göndərilib.

  1949-1950-ci illərdə SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin Leninqraddakı (indiki Sankt-Peterburq) Rəhbər Kadrların Hazırlığı Məktəbində təhsil aldıqdan sonra, 1950-ci ildə Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsində bölmə rəisi təyin edilib.

  1957-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) tarix fakültəsinin qiyabi şöbəsini bitirib.

  1958-ci ildə Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin əks-kəşfiyyat şöbəsinin rəisi, 1964-cü ildə DTK-nın sədr müavini təyin edilib.

  1966-cı ildə Moskvada DTK-nın F.E.Dzerjinski adına Ali Məktəbinin rəhbər heyətin təkmilləşdirilməsi kurslarını müvəffəqiyyətlə bitirib.

  1967-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin sədri vəzifəsinə təyin edilib və həmin ildə də ona general-mayor rütbəsi verilib.

  Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1969-cu il iyulun 14-də keçirilmiş plenumunda Heydər Əliyev Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi seçilib.

  Heydər Əliyev 22 il Azərbaycan SSR Ali Sovetinin və SSRİ Ali Sovetinin deputatı olub. 1974-1979-cu illərdə isə SSRİ Ali Soveti İttifaq Sovetinin sədr müavini vəzifəsini tutub.

  1976-cı ildə Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosunun üzvlüyünə namizəd, 1982-ci ilin dekabrında isə Siyasi Büronun üzvü seçilən Heydər Əliyev SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini vəzifəsinə təyin edilib. Bu vəzifədə işləyərkən Heydər Əliyev SSRİ-nin iqtisadi, sosial və mədəni həyatının ən mühüm sahələrinə rəhbərlik edib.

  Heydər Əliyev 1987-ci ilin oktyabrında Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosunun və şəxsən baş katib Mixail Qorbaçovun yeritdiyi siyasi xəttə etiraz olaraq tutduğu vəzifələrdən istefa verib.

  Heydər Əliyev 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə sovet qoşunlarının Bakıda törətdiyi qanlı faciə ilə əlaqədar, yanvarın 21-də Azərbaycanın Moskvadakı nümayəndəliyində bəyanatla çıxış edərək, Azərbaycan xalqına qarşı törədilmiş cinayətin təşkilatçıları və icraçılarının cəzalandırılmasını tələb edib. O, Dağlıq Qarabağda yaranmış kəskin münaqişəli vəziyyətlə bağlı SSRİ rəhbərliyinin ikiüzlü siyasətinə etiraz əlaməti olaraq, 1991-ci ilin iyulunda Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının sıralarını tərk edib.

  1990-cı il iyulun 20-də Bakıya qayıdan Heydər Əliyev iki gün sonra Naxçıvana yola düşüb, həmin ildə də Azərbaycan SSR xalq deputatı və Naxçıvan MSSR xalq deputatı seçilib.

  1991-ci il sentyabrın 3-də Heydər Əliyev Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin sədri seçilib və müvafiq qanunvericiliyə əsasən həm də Azərbaycan Respublikası Ali Soveti sədrinin müavini olub. Bu vəzifədə o, 1993-cü ilə kimi çalışıb.

  Heydər Əliyev 1992-ci il noyabrın 21-də Yeni Azərbaycan Partiyasının Naxçıvan şəhərində keçirilmiş təsis konfransında partiyanın sədri seçilib.

  1993-cü ilin may-iyun aylarında Azərbaycan xalqının bir hissəsi Heydər Əliyevin hakimiyyətə gətirilməsi tələbini irəli sürüb və ölkənin o dövrkü rəhbərliyi onu Bakıya dəvət etməyə məcbur olub.

  Heydər Əliyev 1993-cü il iyunun 15-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri seçilib, iyunun 24-dən isə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətlərini həyata keçirməyə başlayıb.

  1993-cü il oktyabrın 3-də ümumxalq səsverməsi nəticəsində Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilib.

  O, 1998-ci il oktyabrın 11-də xalqın yüksək fəallığı şəraitində keçirilən seçkilərdə səslərin 76,1 faizini toplayaraq, yenidən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilib.

  2003-cü il oktyabrın 15-də keçirilən prezident seçkilərində namizədliyinin irəli sürülməsinə razılıq vermiş Heydər Əliyev səhhətində yaranmış problemlərlə əlaqədar namizədliyini İlham Əliyevin xeyrinə geri götürüb.

  2003-cü il dekabrın 12-də Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev Amerika Birləşmiş Ştatlarının Klivlend Klinikasında vəfat edib və dekabrın 15-də Bakıda, Fəxri xiyabanda dəfn olunub.

  Heydər Əliyev beş dəfə keçmiş SSRİ-nin Lenin ordeni ilə, Qırmızı Ulduz ordeni və çoxsaylı medallarla təltif edilib, iki dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına, həmçinin müxtəlif ölkələrin ali mükafatlarına, nüfuzlu ali məktəblərin fəxri adlarına layiq görülüb.

***

  12 dekabr 1928-ci ildə Qırğızıstanda dünya ədəbiyyatının tanınmış yazıçısı Çingiz Aytmatov anadan olub.

  Zəmanəmizin görkəmli yazıçısı Çingiz Aytmatovun yaradıcılığı dərin milli xüsusiyyətlərə malik olduğu kimi, həm də ümumbəşəri mahiyyət və məzmun ifadə edir. Onun dünya ədəbiyyatında böyük hadisə sayılan əsərlərində realizmin tükənməz bədii və idraki gücü nümayiş olunur. 

  Ç.Aytmatov üçün ədəbiyyatda yeganə və böyük mövzu – insan mövzusu var.
  Yazıçının “Gün var əsrə bərabər” romanı ilə yanaşı, “Əlvida, Gülsarı!”, “Dəniz kənarıyla qaçan Alabaş”, “Ağ gəmi” və “Cəmilə” povestləri də o bəşəri insanı yaxşı və ya pis – bütün xasiyyətləri ilə birgə açır. (1928-2008)

***

  "Altın hızma mülayim" mahnısı ilə tanınan, kərkük nəğmələri ifaçısı Əbdürrəhman Kızılay 2010-cu ilin 12 dekabrında dünyadan köçüb. (1938-2010)

***