İran-Səudiyyə Ərəbistanı münasibətlərinin normallaşması

Martın 6-10-da Çinin paytaxtı Pekində keçirilən danışıqlarda qəbul idilən qərarlara əsasən, iki ölkənin səfirlikləri iki ay ərzində yenidən açılacaq. Bundan əlavə, İranın islahatçı keçmiş Prezidenti Məhəmməd Xatəmi (1997-2005) dövründə Səudiyyə Ərəbistanı ilə imzalanmış təhlükəsizlik sazişi (2001) və iqtisadiyyat başda olmaqla təhsil, mədəniyyət, texnologiya və sağlıq kimi bir çox sahələri əhatə edən əməkdaşlıq müqaviləsinə (1998) fəallıq qazandırmaq üçün qərara gəldi. Çin dövlət başçısı Si Cinpinin təşəbbüsü ilə keçirilən müzakirələrdə Səudiyyə Ərəbistanını təmsil edən dövlət naziri əl-Ayban iştirak etdikdə, İranı isə Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının katibi Şəmhani təmsil edib.

Danışıqların uğurlu olması nəticəsində qəbul edilən birgə mətndə iki ölkəyə bu prosesdə oynadıqları rola görə təşəkkür edilib. Bununla belə razılaşmanı nə üçün İraq və ya Omanın deyil də, son anda tənliyə daxil edilən Çinin nəyə görə idarə edə bildiyi sualı diqqətə layiq bir sualdır. Bu suala cavab axtararkən Çinin qlobal hegemon gücə çevrilmək baxışı və Orta Şərqə açılma strategiyası nəzərə alınmalıdır.

Çinin qlobal gücə çevrilmək baxışında son vaxtlara qədər iqtisadi iştirak üstünlük təşkil edirdi və Pekinin siyasi, hərbi və diplomatik sahələrdə geri çəkilmək strategiyası izlədiyi sıx-sıx təkrar edilən bir sübutdur. Lakin son illərdə Çin Mərkəzi Asiya, Orta Şərq və hətta Ukraynanın bərabərliklərində daha görünən siyasi addımlar atmağa başlayıb. Bunun ən mühüm səbəblərindən biri ABŞ ilə güc rəqabətinin hərbi müstəvisinin yaxınlaşması, digər səbəbi isə iqtisadi investisiyaların gücləndirilməsi və siyasi/hərbi sahələrdə genişlənmə zərurətinin ortaya çıxmasıdır.

Bu baxımdan Çin və Orta Şərqin mühüm ölkələri arasında son illərdə artan qarşılıqlı əlaqə diqqəti cəlb edir. Təbii ki, Çini bölgəyə istiqamətləndirən ən mühüm amillərdən biri onun yüksək enerji ehtiyacıdır.  Neft sahəsində xaricdən asılı olan Çin həm Səudiyyə Ərəbistanı, həm də İran neftinin aparıcı müştərilərindən biridir. Səudiyyə Ərəbistanı Çinin dünyada ən çox neft aldığı ölkədir. Səudiyyə Ərəbistanının təqribən 1,75 milyon barel/gündəlik neft satışından sonra onu gündəlik olaraq 1,5 milyon barel ilə Rusiya izləyir. İranın Çinə satdığı neftin miqdarı sanksiyalar səbəbindən rəsmi olaraq müəyyən edilə bilməsə də, müxtəlif hesablamalara görə 750 min ilə 1,25 milyon barel arasında dəyişir. Bu da İranı Çinin ən böyük 3-cü  neft tədarükçüsü edir, İranın ən çox neft satdığı ölkə də Çindir. 2021-ci ildə Çin və İran arasında 25 illik 400 milyard dollarlıq müqavilə imzalanıb.

Əsl sual budur ki, Çini İran-Səudiyyə gərginliyində vasitəçilik etməyə nə vadar edir? Ağla gələn ilk cavab, Çinin iqtisadi əlaqəsini siyasi əlaqəyə çevirmək məqsədi və bu iki ölçünün bir-birini qarşılıqlı şəkildə gücləndirməsidir. İlk növbədə, Çinin hər iki ölkə ilə yaxşı münasibətləri inkişaf etdirmək istəyindən başlamaq lazımdır. Tehranla Ər-Riyad arasındakı gərginlik vasitəli olaraq Pekinə də təsir edir. Bu, Si Cinpinin ötən ilin dekabrında Ər-Riyada səfəri zamanı ən aydın şəkildə göründü. İstər Pekin-Ər-Riyad ikitərəfli görüşləri, istərsə də Çin-Körfəz Əməkdaşlıq Şurası sammitindən sonra verilən bəyanatlar İran-Çin münasibətlərini xeyli gərginləşdirib. İranın sərt mesajlarından sonra Çinin diplomatik manevrləri və İran prezidenti İbrahim Rəisinin Pekinə səfəri atmosferi yumşaltsa da, Tehran-Ər-Riyad münasibətləri normallaşmadığı müddətcə Pekinin də oxşar yol qəzaları ilə üzləşməsi qaçılmaz idi. Üstəlik, bu gərginlik Çinin iki ölkə ilə olan əməkdaşlıq potensialını da məhdud səviyyədə saxlayırdı.

Orta Şərqin iki mühüm ölkəsinin münasibətlərinin yaxşılaşması, şübhəsiz ki, bütün region ölkələri üçün müsbət hal kimi qəbul edilir. Bu müsbət inkişafın bölgədəki münaqişələr və gərginliklərə əks olunması gözlənilməlidir. Yəməndə uzun illərdir vəkil müharibəsi aparan İran və Səudiyyə Ərəbistanının bölgədəki müharibəni bitirmək üçün addımlar atacağını gözləmək ola olabilər. Bununla belə, bu asan olmayacaq.

Digər tərəfdən, Suriyada da addım-addım oxşar sülh və siyasi yenidənqurma prosesinə üz tutulduğu müşahidə olunur. Türkiye-Suriya münasibətlərində normallaşmanın Rusiya və İranın vasitəçiliyi ilə reallaşmağa başladığı bir vaxtda İran-Səudiyyə Ərəbistanının normallaşmasının Suriyadakı proseslərə təsiri də gözlənilməlidir. Səudiyyə Ərəbistanının bu normallaşmadan dərhal sonra Suriya ilə diplomatik əlaqələri bərpa etməsi normallaşma dalğasının davam edəcəyindən xəbər verir.