Likya Birliyinin paytaxtlarından Ksantos və bölgənin dini mərkəzi Letoon qədim şəhəri

TRT “Türkiyənin səsi” radiosundan “Anadolunun ilkləri” başlığı altında bu gün sizə Likya Birliyinin paytaxtlarından Ksantos və bölgənin dini mərkəzi Letoon qədim şəhəri haqqında məlumat verəcəyik. Mətni Neslihan Değirmencioğlu hazırlayıb.

Anadolu işıq ölkəsi Likiyaya ev sahibliyi edir. Təsadüfi deyil ki, Likiyanın hər bir şəhəri qədim zamanlarda bir ulduz kimi parladığı üçün “İşıq ölkəsi” adlandırılır. Antalya vilayətinin sərhədləri daxilində yerləşən Ksantos (Santos), Letoon, Patara, Olympos (Olimpos) və Phaselis (Faselis) iyirmi üç şəhərdən ibarət "Likiya Birliyinin" ən əhəmiyyətli şəhərləri arasındadır. Bunlar Anadolunun min illik hekayəsindən bəhs edən şəhərlərdir. Simurq quşu kimi küllərindən təkrar-təkrar doğan kədərli tarixi ilə Ksantos və mifologiyaya əsaslanan maraqlı quruluş hekayəsi ilə Letoon bu şəhərlərin qabaqçıllarındandır.

Aralıq dənizi bölgəsi bir çox sivilizasiyaları əhatə edir və saysız-hesabsız mədəniyyətlərlə yoğrulur. Antalyanın Kaş rayonundakı Ksandos da bunlardan biridir. Ellenistik dövrdən başlayaraq Ksantos, Roma və Bizans dövrlərinin təsirlərinin və xarabalıqlarının olduğu ən möhtəşəm antik şəhərlər sırasındadır. Ən əhəmiyyətli inzibati mərkəz və eyni zamanda Likya Birliyinin paytaxtıdır. Ksantos çayının, yəni indiki Eşen çayının münbit torpaqları üzərində qurulmuş və bölgənin aparıcı şəhəri olduğu üçün saysız-hesabsız hücumlara məruz qalmışdır. Qədim dünyanın tanınmış şairlərindən biri olan Homer “İliada” dastanında Ksantosu Troya müharibələrində iştirak edən əsgərlərin vətəni kimi təsvir edir. Döyüşçü xalq olduqları üçün tarixlərində məğlubiyyət sözü yazılmayıb. Farsların işğalı zamanı onlar öz şəhərlərini son ana qədər müdafiə ediblər. Lakin farslar şəhərin su yolunu kəsərək camaatı susuz qoyublar. Daha sonra isə vəziyyət daha acınacaqlıdır, təslim olmaqdansa ölümü seçirlər... Tarixin atası kimi tanınan Herodotun dediyinə görə, əsir yaşamağı düşünməyən ksantoslular qadınları, uşaqları, qiymətli əşyaları bir qalaya qoyub yandırırlar, kişilər isə ölənə qədər vuruşurlar... Sonra Ksantos külləri üzərində yenidən qurulur. Şəhər müxtəlif vaxtlarda bir neçə dəfə mühasirəyə alınıb. Hər dəfə yenidən qurulur. Məşhur Roma əsgəri Mark Yuni Brutun komandanlığı altında böyük mühasirədə yerlə- yeksan edilir. Dövrün Roma imperatoru möhtəşəm şəhərin bu vəziyyətə layiq olmadığını düşünərək Ksantosun yenidən qurulması üçün göstəriş verir. Şəhər yenidən qurulur. Bizans dövründə yepiskop mərkəzinə çevrilir. Ərəb basqınlarından sonra tamamilə tərk edilmişdir.

Ksantos birdən çox sivilizasiyanın müşahidə oluna biləcəyi qədim şəhərdir. Həzin hekayəsi ilə diqqət çəksə də, onu digər şəhərlərdən fərqləndirən başqa bir xüsusiyyəti də var: Likya dövründə ucaldılmış məzar daşları və qaya məzarları. Likiyalılar tərəfindən bölgənin təbii materialı olan əhəng daşından tikdirdikləri qaya-məqbərə məzarları hazırda ən maraqlı mədəni irs ünsürlərindən biri hesab olunur.

Şəhərdə 15-ə yaxın böyük ucaldılmış məqbərə var və mütəxəssislərin fikrincə, rayondan kənarda bu türbələrin nümunələri yoxdur. Likiya dilində ən uzun daş yazılara da yalnız burada rast gəlinir. Ksantosda həmçinin üç aqora, bir teatr və daş səkilərlə möhkəm şəkildə üzə çıxan böyük bir əsas küçə var.

Qədim teatrda diqqət çəkən dərin orkestr çuxuru bu tikilinin Roma dövründə qladiator döyüşləri üçün istifadə edildiyinin sübutudur. Teatrın səhnə binasının və birinci mərtəbəsinin ön dekorasiyası günümüzə qədər gəlib çatmışdır.

Ksantos xarabalıqları, qədim Letoon şəhəri ilə birlikdə Likiya sivilizasiyasının orijinallığı və qazıntılar zamanı ortaya çıxan tapıntıların əhəmiyyətinə görə UNESCO-nun Dünya Mədəni İrs Siyahısına daxil edilmişdir. Qədim dövrdə Likiyanın dini mərkəzi olan Letoon Ksantosdan cəmi dörd kilometr məsafədədir.

Letoon şəhərinin qurulması mifoloji hekayə ilə izah olunur. Tanrılar tanrısı Zevsin ilahə Leto ilə münasibətindən əkiz uşaqları olub. İlahə Leto əkizləri Apollon və Artemidanı götürərək Aralıq dənizi sahillərinə qaçıb və Likiyada bir yerdə məskunlaşıb. Mifologiyaya görə Letoon Tanrı Apollon və Artemidanın anası Letonun adına salınmış bir şəhərdir.

Tarix boyu Letoon farsların, karyalıların, ellenlərin və nəhayət Roma İmperiyasının hakimiyyətinə daxil olub. Apollon və Artemida kimi böyük ilahların adını daşıyan şəhər keçmişdə Xantosa bağlı bir ziyarətgah sahəsi idi. Lakin sonralar onun əhəmiyyəti getdikcə artaraq bütün Likiya bölgəsinin ziyarətgahına çevrildi. Ziyarətgahda hazırda Leto, Apollon və Artemida məbədləri, abidəvi fəvvarə və Roma Teatrının qalıqları var.

İki min iki yüz il əvvəl tikilmiş teatr qədim Letoon şəhərində günümüzə qədər gəlib çatan tikililər arasında ən yaxşı vəziyyətdədir. Şəhərdə aparılan qazıntılar zamanı üç məbədin qalıqları, abidəvi fəvvarə və bəzi yazılar üzə çıxarılıb.

Şəhərin ən böyük məbədi Apollon və Artemidanın anası Letoya həsr olunmuş Leto məbədidir. Məbədin yanında yunan, arami və likiya dillərində yazı da tapılmışdır. Digər məbəd isə yunan mifologiyasında incəsənət, musiqi və ilham tanrısı Apollonun adına tikilmişdir. Bu iki məbədin ortasında digərlərindən daha kiçik olan Artemida məbədi yerləşir. Qazıntılar zamanı Artemida və Apollonu təmsil edən və içərisində ox, yay və lira olan mozaika aşkar edilmişdir.

İşıq ölkəsi Likya Birliyinin hər bir şəhərindən ayrı-ayrılıqda danışmaq, onlar haqqında məlumat vermək uyğun olardı, bu şəhərlər buna layiqdir, lakin təəssüf ki, vaxtımız buna imkan vermir. Buna görə də bu təsirli sivilizasiyanın qalıqlarını izləmək istəyənləri Türkiyənin ilk uzun məsafəli piyada yolu olan Likya yoluna dəvət edirik. Likya yolu Fethiye, Kaş, Kalkan kimi turizm mərkəzlərini, Patara, Olympos, dənizin dibindəki Aperial (Aperyal) və bir çox digər əhəmiyyətli qədim şəhərləri görə biləcəyiniz bənzərsiz bir yoldur. Təbiətlə tarixin iç-içə olduğu qədim marşrutdan ilham götürən bu 550 kilometrlik marşrutda Likiya sivilizasiyasının möhtəşəmliyinə şahid ola bilərsiniz!

Bu gün Anadolunun ilklərində Likya Birliyinin paytaxtlarından biri, dəfələrlə külləri üzərində yenidən ucalmağı bacaran antik Ksantos şəhəri və onun kədərli hekayəsi, dünyanın dini mərkəzi olan qədim Letoon şəhəri və mifologiyaya əsaslanan maraqlı quruluş hekayəsindən danışdıq.