Umumbashariy nuqtai nazar 50-qism

Anqara Yildirim Beyazit universiteti rektori Prof. Dok. Kudret Bulbul.

Fransiyada va bazi Yevropa davlatlarida bir necha haftadan beri davom etib kelgan va “sariq jiletlilar” deb aytirgan namoyishlar, talonchilik, har tomonga olov qo’yishlar, qurbonlar ham bo’lgan ushbu hodisalarda, faqat o’tgan hafta oxirida, rasmiy organlarning ma’lum qilishicha, yuzlab namoyishchi tan jarohati olgan va minglab kishi esa nazoratga olingan.

Yevropada nima sodir bo’lmoqda? Bundan avvalgi dasturlarimizda Yevropaning o’zi bilan o’zi bo’lganini, II. Jahon urushidan oldingi davrni yashayotganini aytib o’tgan edik. Emigrant, xorijlik, islom, musavilarga e’tiroz ko’rsatish bilan chiqgan va kun o’tgan sari ortib borgan norozichiliklarning,  hujularning sababini yana  chuqur sinchkovlab chiqish kerak. Masalaning  aslida emigrantlar emas, Yevropaning o’zi bo’lganini, emigrantlar yohud musulmonlarni ayblab o’z kamchiligi ko’rmasdan kelganiga diqqat qaratgan edik. Banihoyat Yevropaning o’z istiqbolini, yaqin davrda bo’lgani kabi “Yevropa Ittifoqi tamoyillari doirasida mi, bo’lmasa siyosiy negizida mavjud bo’lgan fashizm va natsizmga taslim bo’lgan bir Yevropa mi?” bo’lishiga qaror berishini aytib o’tgan edik. Bu nuqtai nazardan Yevropada mustaqillik tarafdorlarining sasi chiqarmagan taqdirda, keyin kech bo’lishiga to’xtalib o’tgan edik.

Fransiyadagi hodisalar

Fransiyadagi hodisalar, Yevropaning o’z o’ziga, emigrantlarga qarshilik ko’rsatish, nafrat va bo’lg’inchlikning oddiy holga aylanish sababining Yevropaning o’zi bilan aloqali bo’lganini asta sekin ko’rsatmoqda. Sariq jiletliklar hodisasi emigrantlarga norozichilik emas. Norozichilik emigrantlardan ham emas. Globalizatsiya jarayonidan qoniqatli manfaat qo’lga kirita olmagan, iqtisodiy suslik, Fransuzlarning eskisi kabi farovonligini davom ettirish istagi norozichiliklarning asosiy sabablarini tashkil etadi. Lekin endi, boshqa iqtisodiy va global o’zgarishlar, nafaqat Fransiyaning, boshqa Yevropa davlatlarining ham eski farovonlik va ijtimoi saviyada davom ettrishini deyarli imkonsizlashtirgandir.

Hodisalar va Media

Istanbuldagi namoyishlarda, deyarli dunyo mediasi chodir qurib, uzluksiz soatlar bo’ylab jonli efir olib borgan, namoyishchilarni qanday qahramonga aylantirgani hanuz yoddan chiqmadi. Qizil sharfli qiz, to’xtab turgan odam haykallari hech qachon unutulmas. Media kanallari mubolag’ bo’lgan lavhalarni, politsiyani va Turkiyani inson haqlari mavzusida tanqid qilgan holda ko’rsatgandir. Parijdagi saliq jiletlilar hodisasi esa dunyoda katta sado yaratdi. Litsey talabalari ham qatnashgan namoyishlarga politsiyaning  haddan tasqari kuch ishlatishi va inson haqlarini poymol qilinishi mediada to’liq joy olmadi.

Sariq jiletlilar nima talab qilmoqda?

Sariq jiletlilarning, bir siyosiy partiya dasturi misoli, 42 modadan tashkil topgan talablari mavjud. Bunlar, neft narxining oshishi bilan aloqali emas. Qimatchilik, soliqlarni pasaytirish, mehnat  shartlarini tiklashdan emigrantlar  mavzulari, saylov qonunchiligi, Prezidentlik vazifa muddatini yetti yilga ko’tarishgacha, faqat siyosiy bir partiya amalga oshiradigan, qator siyosiy, ijtimoiy, idoriy, iqtisodiy talablarni tilga olmoqda.

Hukumatni saylovda emas, ko’chaga chiqib to’ntarish…

Albatta, demokratik talab tabiy bir haqdir. Demokratik jamiyatlarda hamma talablar tilga olinadi. Buning uchun yig’ilish va namoyish o’tkazish erkinigidan to’liq foydalanish mumkin. Bu shaklda hukumatlarni saylovga majburlash imkoni ham bor. Demokratik harakatlarga  qarshi haddan tashqari kuch ishlatish, namoyishchilarning haqlarini poymol qilish albatta jinoyatdir. Bu bilan bir qatorda, demokratik davlatlarda siyosiy hukumatni almashtirish yo’li ma’lumdir. Demokratiyalarda istanmagan siyosiy hukumatlar ko’chalarda emas, saylovlarda javob oladi. Talablariga javob berilmagani uchun, ishxonalarni talon qilish, yoqib-yiqish, begunoh insonlarga hujum qilish va bunga o’xshash yo’llar siyosiy hukumatlarni saylovda emas, ko’chada to’ntarish tashabbusi faqat anarxiya va fashizmni olib keladi. Shuningdek Yevropada saylovlarda ko’pinchi fashizm o’nga chiqgan bo’lsa ham, zo’ravonlikgacha tomon borgan ko’chadagi harakatlarning qayerga borishi noma’lum.

Fransuz inqilobining insonlarga qoldirgan me’rosi

Fransiya afsuski ko’cha ko’y namoyishlari jihatidan o’zi va insonlikka katta azob chektirgan bir davlat. “Ozodlik, teng huquq, qardoshlik” shiolari bilan boshlagan Fransuz inqilobining insonlik uchrashagn eng qabih qatliom va qiyosid bilan natijalangani bilinmoqda. Bu inqiloblar bilan kelgan milliy shuur dunyoga nifoq solishga davom etmoqda. Mustaqil bo’lish quvonchini yashar ekan, insonlarni o’z kimligi va davlatlari bilan parchalab bo’lib, unlarni boshqarishni osonlashtirmoqda.

Holbuki Fransuz tibbi oydinlanishida insonlik, aqlga tayangan ratsionalizmga o’tib, o’z naziriyasini ezozlar ekan, ratsional bo’lmagan hamma narsani chetlagan, tezkari bir ko’z qarash armog’an etgandir. Insonlik tarixining eng qonli jangi, eng katta o’limlar, giyositlari “oydinlangan” aql davrida sodir  bo’lganini eslasak, an’ana, axloq, din, tangri, quyu tashkilotlardan uzoqlashib, oydin aqlning qanday vaxshatga aylanishini tasavvur etish qiyin emas. Hozirgi kunda inson embriosini almashtirib soxta inson yaratish tashabbusi hamma  chuqur qayg’uga solmoqda. Insonlikni yo’q qiladigan bu jarayonda, alq bovar qilmas Fransuz tibbiy oydinlanishning o’z o’rni bor. Soxta inson bilan endi aqlga ham eh’tiyoj bo’lmaydi.

Namoyishlar yohud inqibol orqali hukumatni to’ntarishning qonuniy kabi ko’rsatishining o’limlarga sabab bo’lgani, hanuz inqilob davrida yozilgan “Fransiyadagi Inqiloblar haqida tushunchalar” degan kitobida Edmund Burke qisqacha xulosalantirmoqda. Berat O’zipekning aytgani kabi, “Burke bunlarga imo qilganda hanuz Jakobenlar boshqaruvga kelmagan, ozodlik, teng haqlar, qardoshlik tamoyillari qonga bolg’anmagan edi. Nafaqat qrol va qrolicha, asilzodalar va din odamalari, minlab oddiy inson ham giyosinga yuborilgandir. Robespierre “Oqilona terrochilik” bilan mo’datil raqiblarini o’ldirtgandir. Bu o’limlardan keyin Robespierening o’zi ham o’ldirildi. Fransiyadan yana bir nizoh dunyoga esta sekin tarqaladiganga o’xshamoqda. Bu boshqa g’arb davlatiga ham katta putur yetkazishi mumkin. To’g’ri bu kabi hodisalar Turkiyada ham boshqa davlatlarda ham, mubolag’a etilgan holda, namoyishchilar ideallashtirilib, hodisalar ro’y bergan davlatlar va jamiyatlar jirkanch ko’rsatildi. Shunday bo’lsa ham “yaxshi bo’ldi” deb bo’lmaydi. Chunki biz G’arb yoki Fransiyadan o’rganmadik. Biz har doim, imperial mafkuralariga qaramasdan, g’arb va insoniyat ham har tomonlama tushunish kerak.