p k k/k j k térrorluq teshkilatining zeher tijaritidiki roli

térrorizim bilen zeherlik chékimlik etkeschilikining munasiwiti

dunya duch kéliwatqan eng éghir tehditlerdin biri bolghan zeherlik chékimlikning insaniyetke keltürgen ziyini we xetiri kündin-künge éghirlashmaqta. bolupmu yashlar we kelgüsi ewladlargha nisbeten tolimu xeterlik hésablinidighan zeherlik chékimlik etkeschiler üchünla emes térrorluq teshkilatliri üchünmu zor kirim menbesidur.

yéqinqi mezgillerde xelqara organlar teripidin élan qilinghan zeherlik chékimlik we térrorluqqa munasiwetlik doklatlarda térrorluq teshkilatlirining zeherlik chékimlik etkeschilik qilmishliridin kirim qilidighanliqi we bu kirimni qoral-yaragh, qonalghu, ozuqlinish, uchur-alaqe, teshwiqat qatarliq éhtiyajlirini hel qilish üchün ishlitip kéliwatqanliqi toghruluq melumatlar qeyt qilinidu. dunya zeherlik chékimlik doklatlirida dunya miqiyasidiki zeherlik chékimlik sodisining miqdarining texminen 320 milyard dollar ikenliki we buning teshkillik jinayet we térrorluq teshkilatlirining kirim menbesining ghol qismini teshkil qilidighanliqi tekitlinidu. 2016- yilliq yawropa zeherlik chékimlik doklatida yawropa ittipaqi miqiyasidiki zeherlik chékimlik bazirining qimmitining 24 milyard yawro ikenliki qeyt qilinidu.

térrorluq teshkilatliri bilen zeherlik chékimlik etkeschiliri arisida öz-ara menpeetke tayanghan munasiwet bar bolup, zeherlik chékimlik etkeschiliri térrorchilarning teshkilatlinish, qoral sétiwélish we teshkilatlargha mexpiy eza bolush istiki qatarlardin paydilinidighan bolsa, térrorluq teshkilatlirimu zeherlik chékimliktin kirim süpitide paydilinip, buningdin kelgen kirimlarni aqlash üchün zeherlik chékimlik etkeschilirining usulliri we qabiliyetliridin paydilinip kelmekte. zeherlik chékimlik sodisi bilen térrorizim bir tenggining ikki yüzini teshkil qilidighan bolup, zeherlik chékimlik etkeschilikining térrorizimning patqaqliqi ikenliki tekitlenmekte.

shunisi roshenki, térrorluq teshkilatliri bir tereptin zeherlik chékimlik sodisi qilip térrorluq qilmishlirini dawamlashturup kéliwatqan bolsa, yene bir tereptin zeherlik chékimlikke xumar bolush hadisisining omumliship kétishi tüpeyli milletning eng zor bayliqi bolghan insan bayliqining xorap kétishige seweb bolmaqta.

p k k – k j k ning zeherlik chékimlik etkeschilik qilmishliri

ötmüshte we künimizde türkiyege qarshi heriket qilghan teshkilatlardin bolghan p k k- k j k ningmu zeherlik chékimlik sodisidin zor kirim qilip, zeherlik chékimlik ishlepchiqirishi bilen sodisining barliq qatlamliridin orun alghanliqi melum. p k k – k j k térrorluq teshkilati zeherlik chékimlik ishlepchiqirip buning sodisini qilghanliqini uzun mezgil dölitimiz we xelqara jamaetchiliktin yoshurup keldi. buningdin tashqiri,  qolgha chüshürülgen teshkilatning atalmish kattibashlirining iqrar qilishi bilen türkiye we bashqa döletlerde élip bérilghan térrorizimgha chétishliq zeherlik chékimlikke zerbe bérish heriketliri netijiside p k k –k j k térrorluq teshkilatining zeherlik chékimlik jinayetlirini sadir qilghanliqigha türkiye we xelqara shahit boldi.

teshkilat kattibashliri zeherlik chékimlik ishlepchiqirip sodisini qilidighanliqini keng amma  we  qol astidiki qoralliq unsurlardin yoshurushqa urunup kelmekte. ular yene zeherlik chékimlik sodisining heqiqeten jinayet ikenlikini, buning teshkilatning teshwiqat paaliyetlirige ziyan élip kélidighanliqini, hetta namratlargha selbiy tesir körsitidighanliqini obdan bilishidu.

mezkur térrorluq teshkilatining 1990-yili chaqirghan 1-nöwetlik xelq qurultiyida «chégralarda baj yighish, mallarning miqdari we qimmitige asasen baj yighish»ni qarar qilishi, bu teshkilatning xéli burunla zeherlik chékimlik sahesige kirgenlikining roshen ipadisidur.

abdullah öjal térrorluq teshkilatining zeherlik chékimlik etkeschiliki bilen bolghan munasiwitini iqrar qilghanda mundaq dégenidi: «zeherlik chékimlik etkeschilikini özimiz qilmay bu ishni qilghanlardin olpang yighduq, zagros we maku rayonlirida inim osman öjalan we bashqa teshkilat bashliqliri teshkilatimizgha wakaliten zeherlik chékimlik sodisi qildi, bu ish méning kontrolluqimda emes idi.»

térrorluq qilmishliri sadir qilish we kirimge érishish üchün zeherlik chékimlik ishlepchiqirip sodisini qilishni asan pul tépishning yoli dep qaraydighan p k k – k j k térrorluq teshkilati zeherlik chékimlik sodisini nahayiti ustiliq bilen qilmaqta. deslep zeherlik chékimlik etkeschilirige köz yumup ularning «bixeterlikini qoghdash»bedilige «olpang»yighqan teshkilat, zeherlik chékimliktin kélidighan kirimning köplikini körüp bu ishni özi qilishqa bashlidi.

zeherlik chékimlikke qarshi turush orunlirimiz teripidin élip bérilghan zerbe bérish heriketliri netijiside aydinglashqan bir qisim ehwallar yuqiridiki analizni mueyyenleshtüridighan bolup, p k k –k j k ning noqul zeherlik chékimlik etkeschiliridin «olpang»élish bilenla boldi qilmay, zeher chékimlik sodisigha pütünley kirgenliki melum boldi. yene térrorizimgha zerbe bérish orunlirimiz teripidin p k k – k j k térrorluq teshkilatigha qarshi élip bérilghan heriketlerde nurghun zeherlik chékimlik qolgha chüshürüldi. 1980-yildin 2017-yilghiche p k k-k j k térrorluq teshkilatigha qarshi 414 qétim zerbe bérish herikiti élip bérilghan bolup, bu heriketlerde 1325 gumandar, on minglarche kilogiram epiyun, xiroyin, 88 milyon tüp neshe shéxi qolgha chüshürüldi. bu ehwal térrorluq teshkilatining zeherlik chékimlik sodisi bilen qanchilik munasiwiti barliqini roshen namayen qilip béridu.

p k k –k j k térrorluq teshkilatigha qarshi élip bérilghan zerbe bérish heriketliri we tekshürüsh xizmetliride  p k k –k j k ning töwendiki ishlarni qilghanliqi aydinglashti:

1. zeherlik chékimlikni térish, ishlepchiqirish, yötkesh we sodisini özi teshkilleydu.
2. zeherlik chékimlik sodigerliri yaki dölitimiz chégrasi arqiliq zeherlik chékimlik yötkeydighan we qanunsiz kirmekchi bolghan shexs yaki guruhlardin «baj»yighidu.
3. yawropada zeherlik chékimlikni top tarqitidu.
4. özliridin xewersiz zeherlik chékimlik satqan shexs yaki guruhlarning zeherlik chékimliklirini musadire qiliwalidu.
5. zeherlik chékimlik ishlepchiqarghanlargha yer ajritip bérish bilen birge mexsus muhapizetchi teyinleydu.
6. sherqiy we sherqiy jenubiy anadolu rayonlirida qanunsiz kendir tériydu.
7. p k k – k j k ning zeherlik chékimlik sodisini mexsus bir guruh teshkilleydu, bashqa térrorchilar buningdin xewersizdur.

térrorluq teshkilati qanungha xilap kendir térishni, bu sahede eng köp payda alidighan chare süpitide körmekte. bolupmu, sherqiy we sherqiy jenubiy anadoluning yéza-qishlaqlirida kendirdin yasighan néshe sodisidin eng köp payda ündürüwatqan térrorluq teshkilati, buning jeryanini öz aldigha teshkilligendin bashqa, yéza ahaliliri we rayon xelqini kendir térishqa mejbur qilmaqta yaki térishqa ilihamlandurup, yasalghan néshedin tapan heqqi almaqta.

térrorluq teshkilati bir mezgil liwanning bekaa wadisidiki lagérlarda (baelbek we hermen) kendir térip, özi qurghan tejribexanilirida zeherlik chékimlik yasighan idi. hazirqi künlerde shimaliy iraqtiki lagérlarda we dölitimizge yéqin bolghan chégra yézilarda zeherlik chékimlik yasap bazargha salmaqta. yene birge, yawropa baziridiki afghanistanda yasalghan epiyunlarni qayta pishshiqlap ishlesh arqiliq qolgha chüshürgen xiroingha bolghan éhtiyajgha köp ehmiyet bermekte. térrorluq teshkilati yighidighan xirajetlerde, dölitimizning sherqiy chégraliridin zeherlik chékimlik etkeschiliri teripidin élip kélingen chékimlikning kilo béshigha belgilengen baha boyiche «baj» nami astida yighqan xirajet bilen zeherlik chékimlik madda sodisi qilghan etkeschilerge tehdit sélish, qoral ishlitish we görüge élish yoli bilen yighqan pullar muhim orunda turidu.

dölitimiz jughrapiyelik jaylishish jehettin, zeherlik chékimlik ishlepchiqiriliwatqan rayonlar bilen zeherlik chékimlikler istémal qilinidighan bazarlar hésablinidighan rayonlar otturisida köwrüklük rol oynimaqta. afghanistan, pakistan we iran zeherlik chékimlik maddilirining dunyada eng aldinqi qatarda turidighan ishlepchiqirish merkezliri bolup, türkiye bu döletler bilen yawropa otturisidiki ötüsh nuqtisi hésablinidu. dölitimiz arqiliq ötküzülidighan bu linye enene boyiche «balqan linyesi» dep atilidu. p k k/ k j k térrorluq teshkilatining teshkillinishini nezerde tutqanda, chet eldiki teshkilatining ottura sherqtin gherbiy yawropa döletlirigiche sozulghanliqini körüwalghili bolidu. bu keng yer «balqan linyesi» nimu öz ichige alidu. zeherlik chékimlik madda éqimi ötidighan mezkur linye üstide teshkillengen p k k/ k j k térrorluq teshkilati, ishlepchiqarghan yaki menbesidin teminlengen zeherlik chékimliklerni bu linye arqiliq nahayiti asanla yötkimekte.

p k k/ k j k térrorluq teshkilati zeherlik chékimlik sodisini sodiger we ishlepchiqarghuchilardin tapan heqqi élish bilen bashlighan bolsimu, yéqinqi waqitlarda zeherlik chékimliklerning yawropadiki kocha bazarlirini kontrol qilishqa diqqet qilghan. térrorluq teshkilati zeherlik chékimlikni yawropada tarqitishni bir qolluq teshkillep kontrol qilmaqta.

zeherlik chékimlikning élip kélidighan yuqiri payda nisbiti, térrorluq teshkilatining kocha sodisigha yüzlinishidiki eng muhim seweblerning biri. merkiziy engliyege jaylashqan hénri jékson jemiyet tetqiqatliri teshkilati élan qilghan «untulghan chet ellik jengchiler: süriyediki p k k» (The Forgotten Foreign Fighters: The PKK in Syria) namliq doklatta, p k k/ k j k ning yawropadiki eng muhim kirim menbesining, zeherlik chékimlik sodisidin kélidighanliqi, irandin kelgen zeherlik chékimlikning türkiye arqiliq yawropagha yetküzülüp, u yerdiki munasiwetlik kishilerning wastisi bilen tarqitilidighanliqini qeyt qilinidu.

p k k/ k j k ning zeherlik chékimlik sodisigha munasiwetlik xelqaraliq teshkilat we chet döletlerning tekshürüsh netijiliri

xelqaraliq menbelerde, p k k/ k j k ning eng muhim kirim menbesining zeherlik chékimlik sodisi ikenlikige munasiwetlik nurghun xulase we ispatlar bar. b d t zeherlik chékimlik we jinayet ishxanisi (United Nations Office on Drugs and Crime–UNODC), ottura asiya, afghanistan we bashqa döletlerdin yawropagha zeherlik chékimlik toshup, soda etkeschiliki qilishning yiligha 5 milyard dollarliq payda keltüridighanliqini texmin qilidu. yawropaliq bir istixbarat xadimi analizida, bu paydining yérimining p k k/ k j k gha kétidighanliqini eskertidu.

1992-yili dunya miqyasida bashlanghan 41 zeherlik maddini tazilash herikitining 23 ide tutulghan jinayetchilerning p k k/ k j k gha chétishliq ikenliki, shu waqittiki xelqara saqchi teshkilati (INTERPOL) ning matériyallirida körsitilgen. 1990-yillarda gérmaniye, ispaniye, italiye, shiwéytsariye, firansiye we türkiyede élip bérilghan heriketlerde tonnilarche zeherlik chékimlik qolgha chüshürülgen. xelqara saqchi teshkilatining höjjetliride körsitilishiche, 1992-yili yawropa zeherlik chékimlik bazirining texminen %80 i, 1994-yili texminen %70-60 i p k k/ k j k teripidin kontrol qilinghan.

yéqinqi yillarda xelqara saqchi teshkilati, gérmaniye, italiye, gollandiye we ispaniye qatarliq döletlerdiki oxshimighan kürt (kord) guruppilirining zeherlik chékimlik sodisini nazaret astigha alghan bolup, bu guruppilarning p k k/ k j k bilen chétishliqi bar dep qaralmaqta. térrorluq teshkilati türkiye bilen shimaliy iraqta zeherlik chékimlik pishshiqlap ishlesh tejribixanilri bar teshkilat, dep bilinidu. p k k/ k j k heriketliri üchün ayrim-ayrim guruppa uwiliri ishlepchiqarghan zeherlik chékimliktin we sodiliridin, shundaqla gherbiy yawropadiki kürt zeherlik chékimlik sodigerliridinmu baj yighmaqta.

p k k/ k j k zeherlik chékimlik etkeschilikide yawropadiki imkaniyet we iqtidaridin toluq paydilinip, amérika bazarlirinimu zeherlik chékimlik bilen teminlewatqanliqi bilinmekte. térrorluq teshkilatining 1996-yili bir giram xiroinni 350 dollardin amérika bazarlirini teminlewatqanliqigha munasiwetlik melumatlar bar. p k k/ k j k térrorluq teshkilatining peqet afghanistandinla yawropagha yetküzülgen xiroindin yilliqi 50 milyondin 100 milyon dollarghiche kirim qilidighanliqi xelqaraliq taratqularda ashkarilanghan bolup, bu kirimning jemiy 1.5 milyard dollargha yétidighanliqi texmin qilinidu.

türkiye awazi radiyosi:  p k k/k j k térrorluq teshkilatining zeher etkeschiliki tijariti bilen shughullinidighanliqigha, özige oxshighan bashqa bölgünchi térrorluq teshkilatlar bilen birlikte  EUROPOL (yawropa saqchi teshkilati) ning «térrorizmning nöwettiki ehwali we térrorluq teshkilatlirining  paaliyetliri» namliq doklatidimu orun bérilgen.

doklatqa asaslanghanda, p k k/k j k térrorluq paaliyetlirini iqtisadiy jehettin kapaletke ige qilish üchün zeher etkeschiliki tijariti we shuninggha oxshighan jinayi qilmishlarni sadir qilmaqta. EUROPOL teripidin 2013 – yili élan qilinghan «térrorizmning nöwettiki ehwali we térrorluq teshkilatlirining  paaliyetliri» namliq doklatida, türkiye dairilirining térrorizmning menbesini tekshürüsh doklatlirida, p k k/k j k ning térrorluq paaliyetlirini iqtisadiy jehettin kapaletke ige qilish meqsitide zeher tijaritige daxil bolghanliqining éniqlap chiqilghanliqi, térrorluq teshkilati p k k ning türkiye chégrasidin ötidighan zeherlik chékimlik tijaretchiliridin baj élish arqiliq pul toplaydighanliqi, zeherlik chékimlik tijaretchilirining zeherlik chékimliklirini türkiye arqiliq yawropa ittipaqi ellirige yötkep, yawropa döletlirige tarqitip, sétish arqiliq pul toplaydighanliqi, buning bedilige, adette p k k/k j k ning ularni qoghdash we kélishmeslikler üchün muressechilik qilish rolini oynash tekliplirini sunidighanliqi eskertilgen.

shimaliy atlantik ehdi teshkilatining 2007 – yilqi «iqtisadiy komitét» yighinigha alaqidar doklatida, mundaq déyilgen: «qanunsiz zeher etkeschiliki tijariti p k k/k j k ning eng muhim kirim menbesi hésablinidu. jümlidin, p k k/k j k pakistandiki zeherlik chékimlik ishlepchiqirishtin iraqtiki zeher étip sétish jinayetlirigiche, kochilardiki zeher élip sétish qilmishliridin yawropada baj élishqiche barliq zeherlik etkeschilik basquchliridin orun almaqta.»

amérika qoshma ishtatliri zeherlik etkeschilikige qarshi  küresh orginining bu heqtiki doklatigha asaslanghanda, p k k/k j k ning zeher tijaritidin kirim qilish usuli؛ xéroin ishlepchiqirishi, sheher tijaretchiliridin chégra halqighan rayonlardin ötidighan malliridin baj élishi we yawropada xéroin bazarlirining muhim bir qismini kontirol qilishidur.

amérika qoshma ishtatliri zeherlik etkeschilikige qarshi  küresh orginining mesuli asa hatchinson bu heqte bergen bayanatida, p k k ning türkiyening sherqiy jenubiy rayonida zeher yötkeshtin baj élish we zeher etkeschilirini qoghdashta muhim rol oynighanliqini eskertken.

amérika qoshma ishtatliri zeherlik etkeschilikige qarshi  küresh orginining doklatlirida, «térrorluq teshkilati p k k / k j k türkiye hökümitige qarshi térrorluq paaliyetlirige yardem bérish üchün xéroin ishlepchiqarmaqta we zeher etkeschiliki bilen shughullanmaqta. eneniwi zeher etkeschiliridin teshkil tapqan aililer we zeher etkeschisi teshkilatlarmu paal heriket élip barmaqta» déyilgen.

amérika qoshma ishtatliri xezine ishliri ministirliqi 2009 – we 2011 – yilliri murat qarayilan, eli riza altun, zubeyr aydar, jemil bayiq, duran qalqan, remzi qartal, sabri oq we adem uzunni «émbargo yürgüzülidighan zeher etkeschiliri» dep élan qilghan. shuning bilen, p k k/k j k ning zeher etkeschiliki jinayiti sadir qilghanliqi xelqarada enge élinghan.

yene, amérika qoshma ishtatliri xezine ishliri ministirliqi chet elliklerning mal – mülüklirini kontirol qilish ishxanisi 2012 – yili élan qilghan doklatida, zeyneddin geleri, cherkez aqbulut we ömer boztepe isimlik p k k/k j k térrorchilirini yawropa we bolupmu moldawiyediki zeher etkeschiliki tijaritining jawabkarliri dep atighan hemde «émbargo yürgüzülidighan zeher etkeschiliri» dep élan qilghan.

amérika qoshma ishtatliri tashqi ishlar ministirliqi teripidin élan qilinghan «xelqara zeher etkeschilikini kontirol qilish» namliq doklatining 2016 – yilliq sanida, afghanistandin türkiyegiche sozulidighan zeher etkeschiliki tijaritige zerbe bérish heriketliri jeryanida köp sanda kordlar we iranliqlarning tutulghanliqi, ularning p k k/k j k gha yardem bergenliki eskertilgen. shuning bilen bir waqitta, 2015 – yilimu türkiyening köpligen sheherliride we yawropada p k k/k j k liq zeher etkeschilirige qarshi zerber bérish heriketlirining élip bérilghanliqi tekitlengen.

büyük biritaniye we shimaliy irélandiye birleshme padishahliqi saqchi teshkilatining we zeher etkeschilikige qarshi  küreshke mesul döletlik jinayi ishlar axbarat  orginining melumatlirigha qarighanda, p k k/k j k pütkül yawropa ittipaqi elliride sétiliwatqan xéroinning yérimigha yéqinini kontirol qilmaqta iken. p k k/k j k ning 1988 – yilqi kirimi 85 milyon dollargha yetken bolup, buning % 44 tini zeher esketchilikidin qolgha kirgüzgen.

gérmaniye bash teptish mehkimisi yawropada qolgha chüshürülgen zeherning % 80 tining p k k/k j k bilen chétishliqi barliqini ilgiri sürgen.

gérmaniye tashqi ishlar ministiri sigmar gabriélning؛ 2017 – yili iyun éyida élan qilghan «p k k/k j k térrorluq teshkilati gérmaniyedimu qoral - yaragh we zeher etkeschiliki tijaritige arilashqan, shu sewebtin p k k/k j k ning gérmaniyede paaliyet élip bérishi meniy qilinghan, p k k/k j k ning iqtisadiy menbelirining qurutup tashlinishi gérmaniye üchün intayin paydiliq» teriqisidiki bayanatimu, p k k/k j k ning zeher etkeschiliki bilen munasiwitining barliqini ispatlap bermekte.

firansiyening qanungha xilap jinayi heriketlerni tekshürüp bir terep qilish orgini teripidin 1995 – yili élan qilinghan doklatta,  p k k/k j k térrorluq teshkilatining zeher etkeschiliki sahesidiki orni we roli alahide tekitlengen. doklatta, térrorluq teshkilati bilen zeher etkeschiliri otturisida «biyologiyelik, siyasiy we yer asti dunyasi» jehettin munasiwitining barliqi eskertilgen. shu yili kürdistan démokratik partiyesi (k d p) ning bashliqi mesud barzanimu p k k/k j k ning zeher etkeschiliki tijariti bilen shughullinidighanliqini otturigha qoyghan.

1998 – yilqi italiyening maliye saqchilirining melumatlirigha qarighanda, p k k/k j k xelqaraliq zeher etkeschiliki tijaritige biwasite daxil bolghan. buningdin bashqa yene, bu melumatlarda, p k k/k j k ning köchmenler tijariti, chet ellerdiki türk karxanichilar we ishchilarni sistémiliq qoghdash bahanisi bilen kirimge érishidighanliqi bayan qilinghan.

xulase

yuqirida tilgha élinghan melumatlardinmu biliwalghili bolghinidek, p k k/k j k térrorluq teshkilati biwasite we wasitilik halda zeher etkeschilikidin kirimge érishmekte. türkiyede térrorizmgha qarshi  küresh dairiside élip bérilghan köpligen herbiy heriketlerde nurghun zeherlik chékimlik, tetür teshwiqat wereqiliri qolgha kirgüzülgen, köpligen térrorchilar ölük yaki tirik qolgha chüshken.

buningdin bashqa yene, térrorluq teshkilatining kattibéshi we tutulghan térrorchilarning iqrarnamiliridimu, xelqaraliq teshkilatlar yaki chet ellerdiki térrorluq paaliyetlirini tekshürüsh doklatiridimu, köpligen döletlerning térrorluq paaliyetliri dairiside élan qilghan doklatliridimu, p k k/k j k ning zeher etkeschiliki tijariti bilen shughulliniwatqanliqigha dair nurghun delil – ispatlar otturigha qoyulghan. bu ehwal, p k k/k j k térrorluq teshkilati bilen zeher etkeschiliki tijariti otturisida qoyuq munasiwetning barliqini nahayiti roshen halda ispatlap bermekte.