türkiye pul paxalliqigha qarshi omumyüzlük küreshke ötti

«iqtisadiy siyaset közniki» namliq sehipimizning bu heptilik sanida piroféssor doktor erdal tanas qaragölning «pul paxalliqigha qarshi omumyüzlük küresh qilish» mawzuluq analizini huzurunglargha sunimiz.

1066841
türkiye pul paxalliqigha qarshi omumyüzlük küreshke ötti

türkiye awazi radiyosi: «iqtisadiy siyaset közniki» namliq sehipimizning bu heptilik sanida yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti iqtisad kafédrasi oqutquchisi piroféssor doktor erdal tanas qaragölning «pul paxalliqigha qarshi omumyüzlük küresh qilish» mawzuluq analizini huzurunglargha sunimiz. 

ötken hepte élan qilinghan séntebir éyidiki pul paxalliqi ehwaligha dair sanliq melumatlargha qarighanda, istémalchilar baha körsetküchi %24.5؛ ishlepchiqarghuchilar baha körsetküchi bolsa, %46.1 bolghan. bu sanliq melumatlar bilen birlikte, istémalchilar baha körsetküchining 2003 – yili iyundin buyanqi eng yuqiri pellige yetken bolushi, aridin 15 yil ötkendin kéyin körsetküchte yéngi bir rékortning yaritilghanliqini körsitip béridu. biraq, bu ehwalgha özining ichki amilliridin bashqa tashqi amillarning tesir körsetkenlikinimu bilimiz.

éniqini dégende, awghust éyida yüz bergen tashqi péréwot dawalghushi séntebir éyidiki pul paxalliqigha dair sanliq melumatlarning eng asasliq sewebidur. tashqi péréwotta mueyyen muddet ichide körülgen mezkur dawalghushning mal bahasida eks étishi we buning qedemmu qedem hés qilinishi kütülüwatqan ishtur. aldimizdiki qisqa muddet ichide yene bu tashqi péréwot dawalghushlirining mal bahalirigha körsitidighan tesirining dawamlishidighanliqi texmin qilinmaqta. bu yerde alahide diqqet qilinishi kérek bolghan yene bir mesile toghrisida toxtilishqa toghra kélidu. qandaq qilghanda türkiye iqtisadidiki ijabiy yönilishni birdinla toxtatmaqchi bolghan bu  urunushning tesirini eng töwen nuqtigha chüshürgili bolidu? pul paxalliqigha qarshi élip bérilidighan omumyüzlük küreshte xelqtin tartip ishlepchiqirish sahesigiche bolghan qatlamlar qandaq mesuliyetlerni üstige élishi lazim?

türkiye iqtisadi tarixida köp qétim pul paxalliqigha munasiwetlik éghir sinaqlarni bashtin kechürdi. mesile shu nuqtigha bérip yettiki, adalet we tereqqiyat partiyesi hakimiyet béshigha kelgen 2002 – yilida türkiyede pul paxalliqi %60 etrapida idi. yéqinqi 16 yilning mabeynide yolgha qoyulghan siyasetler sayisida bu nisbet körünerlik derijide töwenlidi we pul paxalliqining bir xanige chüshkenliki körüldi. 2002 – yilidin buyan türkiyening muqimliq nishani peqet siyasiy we maliye sahesi bilenla cheklinip qalmidi. bu ehwalning mal bahasigha körsetken tesirining hés qilinishi eng tüp nishanlarning biri idi, bu nuqta emeliyleshti. biraq, chiqip turiduki, bolupmu 2016 – yilidiki xainlarche herbiy – siyasiy özgirish qozghashqa urunush herikitidin kéyin meyli siyasiy jehette bolsun, meyli iqtisadtin paydilinip türkiye iqtisadigha tashqi péréwot arqiliq hujum qilip bolsun, iqtisadning xelqke sozulidighan qoli bolghan pul paxalliqi mesilisining otturigha chiqirilishi üchün küch serp qilinmaqta.

nöwette meyli yéngi iqtisad pilanida orun alghinidek bolsun, meyli iqtisad rehberliki teripidin otturigha qoyulghinidek bolsun, pul paxalliqigha qarshi omumyüzlük küresh qilishta barliq kishilerning zimmisige yük chüshidu. shundaq, tashqi péréwot dawalghushini pütkül dinamikliri bilen birlikte bashtin kechürduq, hés qilduq, biraq, buning xelqqe körsitidighan eng roshen tesiri bolghan mal bahasida eks étishini eng azgha chüshürüsh, bu charqining bir parchisi bolghan barliq kishilerning wezipisidur. chünki, hemmige melum bolghinidek, pul paxalliqi, tashqi péréwot we ösüm ölchimi iqtisadta qetiy saqlinish kérek bolghan amillarning aldinqi qataridin orun alidu. ne tashqi péréwottiki dawalghushni peskoygha chüshürüsh meqsetlik ösüm östürüsh qararlirining , ne bu ösümlerning kölenggiside sélinishi kütülüwatqan sélinmilarning uzun mezgilde iqtisadqa paydisi bolmaydu.

tengpunglishish dewrige qedem basqan türkiye iqtisadi bashtin kechüridighan özgirish we burulush bilen birlikte mezkur üch amildin imkaniyetning yétishiche yiraq turushi lazim. pul – muamile bazarliri ösüm östürüsh qararigha alaqidar ümid we mölcherlerge asasen yönilish belgilimesliki, ösüm östürüsh qarari chiqidu, dégen qarashqa asasen karxanichilar meblegh sélishtin waz kechmesliki lazim.

bu jeryanda mal we mulazimet bahalirining éship kétishining kontrol qilinishi telepte aziyish körülüsh mesilisige duch kélip qalmasliq nuqtisidinmu intayin muhim orunda turidu. chünki, kéyinki basquchta qimmetchilik telepni azaytidu-de, bir mezgil ötkendin kéyin bazargha sélinidighan mehsulatning aziyishigha seweb bolidu. buningdin bashqa, bezi qatlamlarning bu xil weziyettin paydilinip, mehsulatlarning bahasini pewquladde östürüwétishi, bu nuqtida qetiy qobul qilinidighan bir ehwal emes. bu jehette zörür bolghan chare – tedbirlerning yolgha qoyulushi we tekshürülüshi, hetta tüzümni téximu chingitishqa toghra kélishi mumkin.

bu dairide, meyli dölet, meyli xususiylar igilikidiki saheler bolsun, birlikte heriketke ötüp, kolléktip pozitsiye bildürüshi we pul paxalliqi bir xanige chüshküche mezkur pozitsiyeni dawamlashturushi lazim. aldimizdiki musapide, ümid we arzularni yaxshi kontrol qilip, ottura we uzun mezgilde bahaning ösidighanliqigha dair mölcherlerni yoqitip tashlash kérek. bu, hazirqi haletning selbiy tesirlirining eng qisqa waqit ichide arqida qaldurulup, iqtisadning téximu saghlam bir qurulmigha ige bolidighanliqi toghrisida hempikir bolush waqtidur.



مۇناسىۋەتلىك خەۋەرلەر