qatar- ottura sherqte yéngi bir tengpungluq ornitiliwatamdu?

türkiye awazi radiyosi: ottura sherqte yéqinqi bir qanche kündin buyan perqliq bir xil heriketlinish boluwatidu. seudi erebistan bashchiliqidiki misir, ereb birleshme xelipiliki, yemen, liwiye we behreyn qatarliq besh dölet 5 – iyundin bashlap qatar bilen bolghan diplomatik munasiwetlerni toxtitishni qarar qildi. bu uqturushning éghir bir kirizisning bisharetchisi ikenlikini éytish mumkin؛ chünki, bu qararning tesir dairisi pars qoltuqi ellirining sirtighiche kéngeydi. bu 6 döletning pozitsiyesining tesirige uchrighan döletler bir – birlep qatargha émbargo yürgüzüshke bashlidi؛ iyordaniye munasiwetlerning derijisini töwenlitishni qarar qildi, sénégal bilen moldawiyemu munasiwetlirini üzgenlikini bildürdi. marakesh, dohagha qatnaydighan ayropilan seperlirini toxtatqanliqini élan qildi. israiliye bolsa, qatargha yürgüzülgen émbargolargha yuqiri baha bermekte. qatar künséri yéngi bésimlargha uchrimaqta. qatar némishqa nishangha élindi? qatargha qarshi pozitsiye bildürgen eller qandaq bolup bundaq téz bir yerge jem bolalidi? yolgha qoyulghan émbargolarning sewebliri néme we qanchilik emeliyetke uyghun? qatarni wasite qilip rayon qaytidin shekillendürülüwatamdu?  qatarning némishqa nishangha élinghanliqigha jawab bérelisek, yuqiridiki soallarning hemmisige jawab bergen bolimiz.

qatar némishqa nishangha élindi?

qatar bolupmu yéqinqi 20 yildin buyan ilkidiki karbon hidrid zapisi we énérgiye sahesige salghan zor miqdardiki mebleghliri bilen iqtisadini nahayiti yuqiri sewiyege kötürüshke muweppeq boldi we rayonida bir siyasiy küch bolush imkaniyitige ige ikenlikini namayan qildi. bashqiche qilip éytqanda, iqtisadiy sahede ereb birleshme xelipiliki, siyasiy sahede seudi erebistan bilen riqabetlisheleydighan bir döletke aylandi. mesilining mahiyitige qaraydighan bolsaq, qatar bilen seudi erebistan arisidiki riqabet témisi peqet siyasetla emes؛ ikki dölet yéqinqi yillarda bahasi töwenlep kétiwatqan néfit bahasi yüzisidin alliqachan qarimuqarshi halgha kélip bolghanidi. iqtisadiy jehette asasliqi néfit kirimige tayinidighan dunyaning eng chong néfit ishlepchiqarghuchisi we éksport qilghuchisi hésablinidighan seudi erebistan, töwenlep ketken néfit bahasi yüzisidin duchar bolghan iqtisadiy qiyinchiliqni hel qilishi kérek idi. shunga hem rayonining nopus we yer kölimi jehettin eng kichik döletlirining biri, hem özimu eza néfit éksport qilghuchi döletler teshkilati – opékning ezasi qatarni özige nishan qilip tallidi. chünki, özining menpeetige xizmet qilmighanliqini ilgiri sürüp, rayonning chaptikesh, quliqi qattiq perzenti, dep qariliwatqan qatarning qarshi chiqishning ornigha uning arqisida turushi seudi erebistanning menpeetlirige téximu muwapiq bolatti.

bu nuqtida, qatar ige bolghan énérgiye zapisi toghrisida toxtilishqa toghra kélidu. qatar, rusiye we irandin qalsa dunyaning üchinchi chong tebiiy gaz zapisigha ige döliti. tizimlikte qatardin qalsa, amérika we seudi erebistan orun alidu. nöwette 24 milyard 530 milyon métir kub tebiiy gaz zapisigha ige qatarning nopusi 2 yérim milyon etrapida bolup, ishlepchiqarghan tebiiy gazining köp qismini éksport qilalaydu. yéqinqi 20 yil ichidiki suyuqlandurulghan tebiiy gazni merkez qilghan sélinmiliri we bu sélinma yaratqan zor miqdardiki ishlepchiqirish sayisida qatar, dunyaning 4 – chong tebiiy gaz ishlepchiqarghuchisi we 2006 – yilidin buyanqi eng chong suyuqlandurulghan tebiiy gaz éksportchisi hésablinidu. dunya suyuqlandurulghan tebiiy gaz bazirining qurghuchisi ornidiki qatarning, oxshash waqitta dunyaning 8 – chong néfit éksportchisi ikenlikinimu estin chiqarmasliq kérek.

qatar éksportliri sayisida dunyaning iqtisadi eng téz tereqqiy qilghan we kishi béshigha toghra kélidighan kirimi eng yuqiri döletlirining birige aylandi... qatarning turuba liniyelirigila qarap qalmay, qolidiki paraxotlarni ishqa sélip suyuqlandurulghan tebiiy gaz éksport qilishi, jughrapiyelik orni jehette özige dégendek yéqin bolmighan döletler bilenmu yéqin munasiwet ornitishigha wasite boldi. bumu rayonidiki dunyaning aldinqi qatardiki tashqatma yéqilghusi éksportchisi döletlerni biaram qilidighan haletni shekillendürüshke bashlidi.

ilkidiki «eljezire médiya guruppisi» arqiliq xelqara munberlerde köplep körünidighan bolushigha iqtisadi küchining ilawe qilinishi döletning siyasiy sahede küchlük bir aktiyor bolushigha purset yaritip berdi. yene bir tereptin, rayonning we dunyaning eng muhim tereqqiy qiliwatqan döletlirining biri bolghan türkiye bilen bolghan yéqinliqi, qurulushtin énérgiyegiche köpligen sahediki hemkarliqliri we qatarning türkiyege salghan zor miqdardiki mebleghliri köpligen pars qoltuqi dölitide memnuniyetsizlik peyda qildi.

bularning hemmisini nezerge alghinimizda, qatargha qiliniwatqan ishlarning sewebini chüshiniwalalaymiz. bu sewebtin shuni déyishimiz mumkinki, rayonda yüz bériwatqini yéngi bir ehwal emes, dunyawi küchler, rayondiki döletlerdin paydilinip qatarning ornitish éhtimali bolghan rayon xaraktérlik tengpungluqning aldini élishni közlimekte. bashqiche qilip éytqanda, dunyawi küchler yéngi tüzümning shekillinishining aldini élip, kona tüzümning dawamlishishini kapaletke ige qilishni közlimekte؛ yeni bügün qatarni, ete bashqa birini... ishqilip tengpungluqni özgertish imkaniyitige ige döletlerni kontrol qilip turush ularning nishanidur.