دىۋان ئەدەبىياتىنىڭ ئاخىرقى چوڭ شائىرى شەيخ غالىپ

تۈركىيە ئاۋازى رادىيوسى: دىۋان ئەدەبىياتى تۈرك مەدەنىيىتىگە خاس بەدىئىي ژانىردۇر. ئاددىي قىلىپ ئېيتقاندا، شائىرلارنىڭ شېئىرلىرى توپلانغان كىتابلار «دىۋان» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ ئوكيانغا ئوخشاش بۈيۈك ئەدەبىيات ژانىرى، سەلجۇقىيلار دەۋرىدىن باشلىنىپ، زامانىۋى ياكى مودېرن  دەۋر دەپ ئاتالغان 1800-يىللارنىڭ ئاخىرىغىچە داۋاملىشىدۇ. نۇرغۇن شائىرلارنى بارلىققا كەلتۈرگەن بۇ ئەدەبىياتنىڭ ئاپتورلىرى ئەمەلىيەتتە ئۆزلىرى ياشىغان دەۋرنىڭ ئەلچىلىرى بولۇش نۇقتىسىدىنمۇ مۇھىم.

شەيخ غالىپ مانا بۇ دىۋان ئەدەبىياتىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى داڭلىق شائىرلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، 1757-يىلى ئىستانبۇلدا دۇنياغا كەلگەن. ھەقىقىي ئىسمى مەھمەد ئەسەد بولغان شەيخ غالىپنىڭ دادىسى رەشىت ئەپەندى سوپىزم تەربىيەسى ئالغان، بوۋىسى مەھمەد ئەپەندىمۇ مەۋلەۋى تەرىقىتىنىڭ سەركىلىرىنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ. شائىر باشلانغۇچ مائارىپىنى دادىسىدىن ئالغان بولۇپ، دادىسىنىڭمۇ شېئىر يازغانلىقى ۋە غالىپنىڭ شائىر بولۇپ يېتىلىشىدە مۇھىم رول ئوينىغانلىقى مەلۇم. كېيىنچە ھامدى ئىسىملىك ​​بىر ئالىمدىن ئەرەبچە ئۆگەنگەن ۋە ئۆزىگە ئەسەد دەپ تەخەللۇس قويۇۋالغان مەھمەد، سۇلايمان نەشئەتتىنمۇ ئىلىم تەھسىل قىلغان. ئۇ «ئەسەد» دېگەن تەخەللۇسنى باشقىلارنىڭمۇ ئىشلەتكەنلىكىنى كۆرۈپ، «غالىپ» دېگەن تەخەللۇسىنى ئىشلىتىشكە باشلىغان. ئۇ يىگىرمە تۆت ياش ۋاقتىدا «دىۋان»ىنى، يىگىرمە ئالتە ياشقا كىرگەندە، ئۆزىنىڭ «ھۆسنى ئاشىق» ناملىق بىباھا ئەسىرىنى يازغان؛ بۇ ئەسەر تۈرك ئەدەبىياتىدىكى مەسنەۋى ژانىرىنىڭ ئەڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك مىساللىرىنىڭ بىرى دەپ قارىلىدۇ. ئائىلىسىدىكىلەرمۇ مەۋلەۋى بولغاچقا، مەۋلەۋى مۇھىتىدا چوڭ بولغان شەيخ غالىپ، بۇ تەرىقەتنىڭ شەيخلىرىدىن ساۋاقلارنى ئېلىپ يېتىشكەن ۋە ئاخىرىدا مەۋلەۋى دەرۋىشىگە ئايلانغان. شائىر 1784-يىلى زاھىد ھاياتىغا قەدەم بېسىش مەقسىتىدە كونياغا بارغان. لېكىن، دادىسى زاھىدلىقىنى ئىستانبۇلدا تاماملىشىنى ئىلتىماس قىلىپ، كېرەكلىك ئىجازەتلەرنى ئالغاندىن كېيىن، غالىپ ئىستانبۇلغا قايتىپ كەلگەن. غالىپ 1784-يىلى 7-ئاينىڭ 10-كۈنى باشلىغان زاھىدلىق ھاياتىنى 1787-يىلى 7-ئاينىڭ 11-كۈنى تاماملاپ، «دەدە»گە ئايلانغان. باشقىچە ئېيتقاندا، ئۇ 30 ياش ۋاقتىدىلا «دەدە» دېگەن نامغا ئېرىشكەن. تەرىقەت ئىچىدىكى ئىزدىنىشلىرى بىلەن مەۋلەۋىلەرنىڭ، شېئىرلىرى بىلەن ئەدەبىيات ساھەسىنىڭ دىققىتىنى تارتقان غالىپ، ئوردا تەرىپىدىنمۇ تونۇلغان داڭلىق بىر زاتقا ئايلانغان. غالىپ دەدەنىڭ پات-پاتلا ئوردىغا تەكلىپ قىلىنىشى ياكى پادىشاھنىڭ ئۆزى بىۋاسىتە مەۋلەۋىخانىغا كېلىپ، ئۇنىڭ شېئىرلىرىنى ئاڭلىشى، ئۇنى مۇكاپاتلىشى ئوردىنىڭ ئۇنى قانچىلىك قەدىرلىگەنلىكى نۇقتىسىدىن مۇھىم. ئۇندىن باشقا، مەۋلەۋىخانىدا ھەر ھەپتىدە ئىككى كۈن مەسنەۋى دەرسلىرىنى بەرگەن غالىپقا، بىر مەزگىل ئۆتكەندىن كېيىن سۇلتان سەلىم تەرىپىدىن مەسنەۋى خان تەيىنلەش ھوقۇقى بېرىلگەن، بارلىق مەۋلەۋى شەيخلىرىدىن ئۈستۈن ماقامغا ئىگە بولغان. شائىرنىڭ 1799-يىلى 42 يېشىدا ۋاپات بولۇشى تۇغقانلىرىنى قاتتىق زىلزىلىگە كەلتۈرگەن. مۇۋەپپەقىيەتلىرى ۋە مىجەزى بىلەن قالدۇرغان نامى ھەم ئۆزى ياشىغان مەزگىلدە، ھەمدە كېيىنكى دەۋرلەردە ئىزچىل داۋام قىلغان.

شەيخ غالىپنىڭ شېئىرلىرى ئۇسلۇب جەھەتتە «سەبقى ھىندى» ناملىق ئەدەبىي ئېقىمنىڭ تەسىرىدە يېزىلغان. ئۇنىڭ يەنە بىر ئالاھىدىلىكى شۇكى، ئۇ ئۆزىنى بۇرۇن ياشىغان ياكى ئۆز دەۋرداش شائىرلىرىغا ئوخشىمايدىغان، ئۆزىگە خاس شېئىر ئۇسلۇبىنى بارلىققا كەلتۈرگەن. ئۇنىڭ جەمئىي تۆت پارچە ئەسىرى بار؛ بۇلار: «دىۋان»، «ھۆسنى ئاشىق»، «شەرھى جەرىرەئى مەسنەۋى» ۋە «ئەسسۆھبەتۇسسەفىييە»دۇر. بۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ مۇھىم ئەسەر «ھۆسنى ئاشىق» بولۇپ، بۇ ئەسەر ھۆسن (گۈزەللىك) ئىسىملىك بىر قىز بىلەن ئاشىق ئىسىملىك بىر يىگىتنىڭ توقۇلما سۆيگۈسىنى تەسۋىرلەيدىغان سوپىزمچە تېما ۋە ئاساسقا ئىگە بىر مەسنەۋىدۇر. زىيا پاشا بۇ ئەسەرنىڭ ئەھمىيىتىنى «كەلمىشتۇر ئۇ شائىرى يېگانە، گويا بۇ كىتاب ئۈچۈن جېھانە (جاھانغا)» دېگەن مىسرالىرى بىلەن ئىپادىلىگەن. بۇ ئەسەر 1784-يىلى يېزىلغان بولۇپ، 2041 بېيىت ۋە تۆت تاردىيەدىن تەركىب تاپقان. سوپىزم ناھايىتى جەلپكار شەكىلدە بايان قىلىنغان بۇ كىتاب، ئوقۇرمەنلەرنىڭ ياقتۇرۇشىغا ئېرىشكەن.

غالىپنىڭ شېئىردىكى مۇۋەپپەقىيىتى ۋە كۈچى نۇرغۇن شائىرلارغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن. ئۇ ھايات ۋاقتىدىلا، ئەسرار دەدە ۋە نەييىر دەدەگە ئوخشاش داڭلىق شەخسلەر ئۇنىڭ تەسىرىدە شېئىرلارنى يازغان. تەسىرى ئۇ ئۆلگەندىن كېيىنمۇ داۋاملاشقان؛ ھەتتا كەچەجىزادە ئىززەت موللا، ھۆسنى ئاشىقتىن ئىلھاملىنىپ، «گۈلشەنى ئاشىق» ناملىق مەسنەۋىسىنى يازغان. ۋاقانۈۋىس پەرتەۋ، ئايىنتاپلى ئاينى، زىۋەر پاشا، بوسنىيەلىك فەھىم، شەرەف خانىم، شەيخۇلئىسلام ئارىف ھىكمەت، ئەندەرۇنلۇق راسىخ، يېڭىشەھەرلىك ئەۋنى، بايبۇرتلۇق زىھنىغا ئوخشاش شائىرلار ئۇنى ياقتۇرغان، بەزىلىرى ئۇنىڭغا نەزىرەلەرنى يازغان. ھازىرقى زامان تۈرك شېئىرىيىتىنىڭ ئەھمەت ھاشىم، بەھچەت نەجاتىگىل، ئاساف خالەت چەلەبى، سەزائى كاراكوچ ۋە ھىلمى ياۋۇزغا ئوخشاش سەركىلىرى شەيخ غالىپنىڭ شېئىرلىرىدىن پايدىلانغان. دەرۋەقە، ئەنئەنىدىن پايدىلىنىش مەسىلىسى ئوتتۇرىغا قويۇلغان ھەر قانداق يەردە شەيخ غالىپ ئەڭ تۆردىن ئورۇن ئالىدۇ. ھازىرقى زامان تۈرك ئەدەبىياتىغا مەنبەلىك قىلغان «ھۆسنى ئاشىق»قا ئوخشاش باشقا بىر مەسنەۋى يوق. ئەھمەد ھەمدى تانپىنار «ھۇزۇر» ناملىق ئەسىرىدە، ئورھان پامۇق «قارا كىتاب» ناملىق رومانىدا شەيخ غالىپ ۋە ھۆسنى ئاشىقتىن نەقىللەرنى ئالغان. فازىلى ھۈسنۈ داغلارجا «شەيخ غالىپقا گۈلدەستە» دېگەن ماۋزۇدا «ھۆسنى ئاشىق» ۋەزنىدە شېئىرلارنى يازغان.

18-ئەسىرنىڭ ئەڭ مۇھىم شائىرلىرىنىڭ بىرى، شۇنداقلا دىۋان ئەدەبىياتىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى كۈچلۈك شائىرى بولغان شەيخ غالىپ شېئىرلىرى يېڭىلىقى، ۋە تېمىلىرىنىڭ كۆپ خىللىقى سەۋەبىدىن كۈنتەرتىپتىن چۈشۈپ قالمىغان، بەلكى دەۋرداشلىرىدىن تارتىپ تا زامانىمىزغىچە نۇرغۇنلىغان شائىرلارغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن ۋە كۆرسىتىشنى داۋاملاشتۇرماقتا.

مەنبەلەر:

1. Muhsin KALKIŞIM. (1994). Şeyh Galib Dîvânı. Ankara.

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/seyh-galib

3. https://www.turkedebiyati.org/seyh-galip/

4. Cafer MUM. (2012). XVIII. Yüzyıl Türk Edebiyatı. Anadolu Üniversitesi. 76-126. s.