türkiye jumhuriyiti merkiziy bankisining ösüm östürüsh qarari

türkiye awazi radiyosi: «iqtisadiy siyaset közniki» namliq sehipimizning bu heptilik sanida yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti iqtisad kafédrasi oqutquchisi piroféssor doktor erdal tanas qaragölning «türkiye jumhuriyiti merkiziy bankisining ösüm östürüsh qarari» mawzuluq analizini huzurunglargha sunimiz. 

ötken hepte türkiye jumhuriyiti merkiziy bankisi, yéqinqi 14 yilning mabeynidiki eng küchlük ösüm östürüsh qararini élan qilip, ösüm nisbitini 625 asasiy nuqta östürdi. séntebir éyining béshida élan qilinghan pul paxalliqigha dair sanliq melumatlardin kéyin, merkiziy bankining pul – muamile pozitsiyesining qaytidin shekillinidighanliqigha dair bayanatliri, ösüm östürülgiche bolghanki jeryanda pul – muamile bazarlirida küchlük ümidlerni shekillendürdi. pul – muamile bazarlirining diqqitini ösüm östürüsh qararigha merkezleshtürüshi, tashqi péréwotqimu mueyyen derijide tesir körsetti. mezkur kütüsh musapiside dollargha qarshi türk lirasining qimmitining bir miqdar ashqanliqi körüldi. ösüm östürüsh qararining élan qilinishidin kéyin liraning qimmiti mueyyen derijide ashqan bolsimu, toluq menide tengpunglashqanliqini éytish unchiwala asan emes. buningdin bashqa, meblegh salghuchilar qatlimining méngiside ösümni küchlük shekilde östürüsh qarari peyda qilghan köpligen soal isharetliri bar. elwette, türkiye iqtisadi kirip qalghan bu tengpunglishish mezgili bilen birlikte, meyli ishlepchiqirish sahesi bolsun, meyli maliye sahesidiki ümidlerge jawab bérish jehette bolsun, nahayiti estayidil xizmetlerning ishliniwatqanliqini we ijra qilinishqa bashlanghanliqinimu alahide tekitlep ötüshke toghra kélidu.

türkiye jumhuriyiti merkiziy bankisining ösüm nisbitini 625 asasiy nuqta östürüsh qarari bilen heptilik qayturup sétiwélish ösüm nisbiti %17.75 din %24 ge örlidi. eslide bu jeryandiki texminler ösüm nisbitining 250 bilen 700 asasiy nuqta ösüsh mumkinchiliki barliqigha merkezleshken bolsimu, merkiziy banka ösüm nisbitini 625 asasiy nuqta östürüp, otturiche mölcherlerning xélila yuqirisidin orun aldi.

ösüm östürüsh qararining élan qilinishidin kéyin, tashqi péréwotta bir miqdar töwenlesh körülüp, dollar – türk lirasi bahasi 6.01 ghiche chüshti. biraq, hemmige melum bolghinidek, ösüm östürüshning tashqi péréwotqa körsitidighan tesirliri qisqa muddetlik bolidu. bashqiche qilip éytqanda,  bu ösüm östürüshning dollar – türk lirasi bahasidiki dawalghushni kontrol qilish jehette uzun muddetlik ünüm yaritidighanliqini kütüsh emeliyetke dégendek uyghun emes.

yene bir tereptin, bu qararni meblegh salghuchilar nuqtisidin muhakime qilish lazim؛ ösümning yuqiri bolushining ishlepchiqirish sahesining aldidiki bir tosuq ikenliki؛ iqtisadiy éshishning parawuz küchi bolghan sélinmining süritini astilitip qoyidighanliqi nezerge élinidighan bolsa, bu musapide meblegh salghuchilarning chidamchanliq bilen küresh qilishi kérekliki yeküni otturigha chiqidu.

xulasiligende, awghust éyida tashqi péréwotta körülgen asassiz dawalghushlar, türkiye iqtisadining dinamiklirigha qetiy mas bolmighan netijilerni otturigha chiqardi. tashqi péréwottiki mezkur dawalghushlarni héchbir makro iqtisadiy körsetküchler bilen izahlash mumkin emes. shunga, türkiye iqtisadigha qarshi bu heriketning selbiy tesirlirining eng qisqa waqit ichide bir terep qilinishi üchün, iqtisad bashqurush qatlimi arqa – arqidin qedemlerni tashlashni dawamlashturmaqta؛ dölet idare – organlirida tijeshchanliqni kücheytish qedimi arqiliq dölet idare – organlirini ijaridin qutuldurulup bikar turuwatqan dölet igilikidiki binalargha köchürüsh, dölet idare – organliridiki aptomobil ishlitish ishlirigha belgilik cheklime qoyush we xizmetchi – xadim qobul qilish belgilimidin éship ketmeslik qatarliqlarni ishqa ashurush pilanlanmaqta. bu qedemlerning hemmisini nahayiti toghra we zörür qedemler déyishke bolidu.

bu yerde, élan qilinghan ottura mezgillik pilanning, nöwette saqliniwatqan mesililerni toghra bayqap, réal makro nishanlarni békitip, hem pul – muamile bazarlirigha roshen kartina sizip bergenlikini, hem meblegh salghuchilarning türkiyege jelp qilinishida nahayiti paal rol oynaydighanliqini éytishqa toghra kélidu.

türkiye iqtisadigha qarshi tashqi péréwot arqiliq oynalmaqchi bolghan bu oyunlargha küchlük iqtisadiy tüzülmimiz sayisida qayturghan jawablirimizning nahayiti jayida bolghanliqini otturigha qoyghan pilan netijiside, türkiye iqtisadining barliq dinamiklirining bir – biri bilen chemberchas bolushi kéreklikini tekitlep ötishimiz lazim. mushundaq bolghanda, tengpunglishish basquchidin kéyin téximu küchlük, téximu saghlam qurulmigha ige bolghan türkiye iqtisadi, sijil, muqim we sighdurushchan éshish nishanigha qarap dadil qedem tashlap ilgirileydu.

2018 – yilining ikkinchi charikide %5.2 güllengen türkiye iqtisadi, bu yilning deslepki yérimida otturiche %6 etrapida éshishni qolgha keltürgen boldi. 2018 – yilining deslepki yérimigha alaqidar intayin ijabiy bolghan bu sanliq melumatlar, türkiye iqtisadining meyli 2016 – yili yüz bergen herbiy – siyasiy özgirish qozghashqa urunush herikiti bolsun, meyli  géopolitikiliq xewpler nezerge élinghinida bolsun, tolimu ijabiy utuqlarni qolgha keltürgenlikini namayan qilmaqta.

xulasiligende, türkiye iqtisadining özige qilinghan bu hujumlarni eng küchlük shekilde meghlup qilidighanliqidin qilche shübhilenmeslik lazim.