йеңи дәвр түркийә иқтисадиниң малийә сийасәтлири

түркийә авази радийоси: «иқтисадий сийасәт көзники» намлиқ сәһипимизниң бу һәптилик санида йилдирим бәйазит университети сийасий пәнләр факултети иқтисад кафедраси оқутқучиси пирофессор доктор әрдал танас қарагөлниң «йеңи дәвр түркийә иқтисадиниң малийә сийасәтлири» мавзулуқ хәвәр анализини һузуруңларға сунимиз.

24 – ийун сайламлиридин кейин түркийәдә йеңи башқуруш шәклини йәни җумһур рәислик һөкүмәт системисини толуқ мәнидә иҗра қилишни башлаш үчүн, сүрәт билән қәдәм ташланди. түркийәниң қурулмилиқ ислаһат еһтийаҗлириға җаваб беридиған, башқурушта муқим, паал вә үнүмлүк бир қурулмини оттуриға чиқиридиған бу система, иҗраийә қатлимиға техиму тез, әмәлий вә үнүм мәркәзлик һәрикәт қилиш имканийити йаритип бериду. иқтисадтин ташқи сийасәткичә, хәвпсизликтин енергийәгичә болған барлиқ саһәләргә алақидар сийасәтләрни оттуриға қойуш мусаписигә һәссә қошидиған бу система йәнә, түркийәниң дунйадики риқабәт күчини техиму ашуриду. дунйа иқтисад сәһнисидә сода урушлири күнсери еғирлишиватқан, америка қошма иштатлири сода қоруқчилиқи мәркәзлик иқтисадий сийасәтлири арқилиқ дунйа содисиниң йөнилинишини өзгәртишкә тиришиватқан мушундақ бир пәйттә, түркийәдә иқтисадий түзүлминиң қандақ қурулмиға игә болидиғанлиқи вә дөләт иқтисадиниң қайси йөнилишкә қарап маңидиғанлиқи мәсилиси наһайити муһим бир мәсилә һесаблиниду.

йеңи системиниң әң алдинқи қатардики темиси болған иқтисадий түзүлмидики нөвәттә давамлишиватқан қайтидин тәртипкә селиш мусаписи, дөләт иқтисадида сәкрәш характерлик илгириләшни қолға кәлтүрүш вә дунйа иқтисад сәһнисидә риқабәт қилиш күчини ашурушни нишан қилған һалда давамлаштурулмақта. бирақ, шундақ бир әмәлийәт барки, бу хил сәкрәп илгириләшни қолға кәлтүрүш вә түркийәниң дунйа иқтисад сәһнисидики өзгириш шамаллириға маслишалиши үчүн, бир тәрәптин пул – муамилә базарлирида узун муддәтлик чариләрни оттуриға қойалайдиған йеңи йол хәритилиригә еһтийаҗи бар.

биваситә чәт әл селинмисини җәлп қилиш җәһәттә түркийәниң нөвәттики әвзәлликлиридин пайдилиниши вә ташқи малийәгә болған еһтийаҗини азайтиш үчүн, бу йол хәритиси наһайити муһим орунда туриду. бу даиридә ташлинидиған әң муһим қәдәмләрниң бири истанбул малийә мәркизи қурулушини ройапқа чиқириш сүритиниң ашурулушидур. бу сайида, бир тәрәптин түркийә өзиниң малийә җәһәттики еһтийаҗини қамдиса, йәнә бир тәрәптин хәлқара малийә системисида түркийә инавәткә игә болиду. униң үстигә бу қурулушқа алдимиздики мәзгилдә җумһур рәислик сарийиға қарашлиқ малийә ишлири ишханисиниң алаһидә көңүл болидиған болушиниңму пул – муамилә базарлири үчүн толиму хушаллинарлиқ хәвәр икәнликини алаһидә тәкитләшкә тоғра келиду.

йәнә бир тәрәптин малийә мәсилисидә йәнә йеқинқи йиллардин буйан күнтәртиптин орун елип келиватқан болсиму, толуқ мәнидә ролини җари қилдуруп болалмиған байлиқ фонди, бу мусапидә қайтидин муһакимә қилиниши керәк. дунйада наһайити узун йиллардин буйан мәвҗут болуп келиватқан миллий байлиқ фондилири, мәйли чоң қурулушларни малийә билән тәминләш җәһәттә болсун, мәйли ташқи перевоттики һәрикәтчанлиқ түпәйли пул – муамилә базарлирида мәйданға келидиған давалғушларниң тәсирини әң төвәнгә чүшүрүштә болсун, наһайити үнүмлүк бир мәнбә болуп кәлди. болупму түркийә иқтисади йеқинқи мәзгилләрдә көп қетим дуч кәлгән ташқи перевоттики давалғушлар нәзәргә елинғинида, байлиқ фондиниң паал бир қурулмиға игә қилиниши билән бу хил сақлиниватқан мәсилиләрниң алдини алғили болидиғанлиқини әскәртиш лазим. йәнә қәрз капаләт фондиниң алдимиздики мусапидә наһайити муһим бир ролға игә болидиғанлиқини, селинма вә експортниң қоллап – қуввәтлинишидә актип ишлитилишиниму тәқәзза қилидиғанлиқини әскәртиш керәк.

йеңи түзүмниң әң муһим нишанлириниң бири түркийәни дунйаниң алдинқи қатардики 10 иқтисадий күчиниң биригә айландуруштин ибарәт болуп, бу даиридә, түркийә иқтисади алдимиздики басқучта шәһәрму шәһәр, районму район, өйму өй тәрәққий қилған, иҗтимаий байашатлиқ күнсери йуқири көтүрүлгән, сиғдурушчан вә сиҗил ешиш нишанлириға техиму йеқинлашқан шундақла дунйа иқтисадиға маслашқан бир дөләт болуш йолида дадил қәдәм елип илгириләйду. бу йолда малийә еһтийаҗини қамдайдиған һәр бир қәдәм түркийәни мәзкур нишанға техиму тез йәткүзиду.

алдимиздики мәзгилдә түркийәдә техиму аз бийурократийә вә техиму тез қарар чиқириш түзүми йолға қойулуп, әмгәк күчи байлиқи мәркәзлик тонушни чиқиш қилидиған үнүмлүк хизмәтләр ишлиниду вә паал сийасәтләр йолға қойулиду.