«dunya közniki»  (06)

parchilanghan kimlikler

(piroféssor doktor qudret bulbul)

türkiye awazi radiyosi: «dunyagha nezer» yeni «dunya közniki» namliq pirogrammimizning bügünki sanida enqere yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbulning « parchilanghan kimlikler » témiliq analizini diqqitinglargha sunimiz:

barghanche parchiliniwatqan kimlikler we mensubiyetler isaniyetni zadi qeyerge sörimekte?

hazirqi dewrimizge we weqelerge qaraydighan bolsaq, 1 – dunya urushidin ilgiriki dewrlerge neqeder oxshiship kétip barghanliqini körimiz. yüz bergen ishlardin ibret almaydighan bolsaq, tarix yene özini tekrarlaydu. buningdin yüz yil ilgirimu dunyani yéngi kimlikler we yéngi mensubiyetler maliman qilghan idi. impériyening kimliklirige urush échilghan we hemmila yerde yiltizi yoq, tarixsiz yéngi shekillendürülgen kimlikler ünüp chiqishqa bashilghan idi.  buning netijiside arqimu - arqidin osmanli, engliye, awstériye we hongériyenimu öz ichige alghan barliq iipériyeler parchilinip tügidi. 

töwende silerge enqere yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbulning mesilige munasiwetlik analizini diqqitinglargha sunimiz.

**** ** *** ** * *** ** *** ** **

 epsuski, dunya firansiye inqilabining we milliy döletchilik éqimining élip kelgen balayi – apetliridin téxiche qutulalmay kelmekte. bu késellik dolquni qedemmu qedem pütün dunyani zeherleshni dawamlashturmaqta. buning üchünla insaniyetning ikki dunya urushida töligen bedellirimu  yetmeywatmaqta. bu apet hazirmu kona xuyi bilen pütün döletlerning béshida qara buluttek aylinip yürmekte.

etrapimizgha qaraydighan bolsaq, 1 – dunya urushidin ilgirikige oxshash bir weziyetke düch kelgenlikimizni körimiz. parchilanghan balqanlar, sherqy yawropa, ottura sherq we parchilinish yoligha kétiwatqan ispaniye... wehakazalar.

parchilanghan yaki parchilinish yoligha kétiwatqanlar peqetla döletler emes, belki yéngidin shekillendürüliwatqan halaketlik, kimlikler bilen teng aptonumlashturulghan mensupluqlar we rayonlarning hemmisi xuddi partlashqa teyyar bombigha weyaki meydangha aylinip qalmaqta we aylandurulmaqta.

impériyeler dewrining axirlishishi shundaqla yéngidin shekillenlengen kimlikler we yéngi döletler bilen dunya téximu rahet - paraghetke érisheligini yoq. belki del eksiche téximu köp parchilanghan bir dunya bilen barliq döletler téximu bek yersharilashqan impériyalsit aktiyorlarning hujumliri aldida téximu bek mudapiesiz ehwalgha chüshüp qalghan weziyette turmaqta.

undaqta téximu bek parchilanghan mensubiyetler dunyani zadi qeyerge sörimekte?

irq we mezhep asasidiki parchilinishlar zadi qeyerde toxtaydu? 

eslide bu insnanlar bilelmey qiliwatqan ehwallar emes. yawropaning féodalizm dewride, féodal ushshaq begliklerning zéminliri bilen qoshup boyumlashturulghan we élip - sétip yürgen yaki qollashturulghan insanyetning halini hemmeylen obdan bilidu. osmanli xelipilikidin ilgiri anadolo beglikliri dewride insanlar qanchilik we qeyergiche erkin heriket qilalaytti?

döletlerning, kimliklerning we mensubiyetlerning téximu köp parchilinishi insaniyetke iqtisad, soda, sehiye, maarip we sayahet jehettin kündilik turmushini téximu qéyinlashturushtin bashqa némigimu érishtürelisun?

insanlarni ijtimaiylashturghan chong toplumlarning bir parchisi hés qilduridighan chong kimliklerning parchilinishigha egiship, insan téximu yalghuzlishidu. bu ehwal nurghunlighan pisixiologiyelik ijtimaiy we siyasiy mesililerdin bashqa yene, tolimu jiddiy xewpsizlik mesililirini keltürüp chiqiridu. bügünki künde barliq döletler eng teste bayqilaydighan we qarshi turushi eng qéyingha toxtawatqan jinayet guruhliri yaki térrorluq teshkilatliri yalghuz kishilik weyaki kichik guruppa sheklidiki térroluq teshkilatliridur. parche parche bolghan kichik kimlikler we mensubiyetler eslide, belki kimliksizleshtürülgen, barliq qimmet qarashlardin ayrip tashlanghan, peqetla kichik quduq ichide yalghuz özigila xas bir qimmet qarash tikliwalghan kishi weya  kichik guruppilardin téximu xeterliki bolmaydu. 

ejiba emdilikte rayonimizning we pütün dunyaning töligen shunche bedelliri yetmemdu? zulum astidiki milletler we rayonlar téximu bek parchilinip, quruq bir étnik yaki mezhep asasidiki irqchiliq üchün yene qanchilik bedel tölishi lazim?

yersharilashqan qara küchlerning «parchila, böl we bashqur» oyunigha yene qachanghiche waste bolidu?

bu quruq iriqchiliq we mezheppereslik ne rializimgha, ne adimiyliqqa, ne exlaqqa ne islamgha yatmaydu.  undaqta xuddi nejip farilgha oxshash, «toxtanglar! i köpchilik bu kocha xalta kocha. kötürsem qolumni qaychidek échilidu» déyishimiz we bar küchimiz bilen towlishimiz lazim. insaniyet üchün téximu köp parchilinishni we ayrilishni emes, téximu bek bir pütünlishishni ishqa ashuridighan bir éqim, bir qarash we bir nishan yaritishimiz lazim. téximu bek parchilinish we shexsiyetchilikni emes, téximu bek ortaqlishishqa, exlaqiy pirinsipal bir meydangha we medaniliqqa ihtiyajimiz bar. alemshumul, adimiylikke, exlaqiy we islami qimmet qarashlargha, tinchliq we xatirjemlik ichide birlikte yashashqa téximu bek mene qoshushimiz lazim. buninggha qarita siyasetlerni belgilep chiqishimiz lazim.

emma bularni zadi qandaq ishqa ashuralaymiz?

eslide buning jawabi namelum emes. ijra qilish tes. sebirchanliq we qetiylik bilen emeliyleshtürüshni dawamlashturushqa toghra kélidu. birinchi bolup, barliq döletler özidiki étnik, iddiologiyelik, mezhebiy we diniy guurppilargha qarita téximu bek qachaqlighuchi siyasetlerni yolgha qoyushi kérek. eger yolgha qoyghan bolsa, xata misallargha we eyibleshlerge perwa qilmastin, bu siyasetliride ching turushi, xuddi yunus emrige oxshash «yaritilghuchilarni yaratquchi üchün söyüsh» pezilitini otturigha qoyushi lazim.

bu xil siyasetler belkim yolgha qoyulghan bolushimu mumkin, biraq yetmeydu. shunga ikkinchisi belki téximu bek muhimi؛ kishilik hoquq, eqelliy heq – hoquq we ekinlikler tashqi siyasetning wastisi süpitide ishlitilishi lazim. bezi döletlerdiki hemmila nersige istiratégiyening wastisi süpitide qaraydighan yaman ghezerliklerni, shu daöletlerge ziyan yetküzüshning eng chiqimsiz usuli qatarida körmeslik lazim. bu oxshimshasliqlar u döletke hujum qilishta birer serke süpitide körülmesliki, oxshash bolmighan kimlik we kültürlerge ige döletler, impériyalist aktiyorlarning bu xil meqsetlirige qattiq segek bolushi, xata ijraatlar arqiliq öz puqralirini bu aktiyolarning quchigha ittirip bermesliki lazim.

shunimu bilimizki, étyqanlirimiz nurghunlighan insanlargha nisbeten bügünki dewrdiki menpeet merkezlik tashqi siyasetler we emeliy siyaset nuqtisidin peqet bir arzu – ümittek  körülishi mumkin . shundaq, buxil chüshengenler, yer shari xaraktérliq impérayalist aktiyorlarning heriketliri we meqsetliri nuqtisdin tolimu heqliq. qéni undaqta, «bügünki dunyaning emeliy siyasiti mushu» depla, qimmet qarash merkezlik héchqandaq chaqiriqta bolmisaqmu bolamdu? insaniyetni memmige ortaq yaxshiliq terepke chaqirmasliqimiz lazimmu?

shuni untumasliqimiz lazimki, kichik siyasetlerni belgiligüdek küchte bolmisimu, hemmila döletning dölet ichi we sirtida choqum mötidilliqqa ige bir guruh mewjut bolidu. uzun mezgil ichide choqum yaxshilar ghelbe qilidu. 

(aptori: yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbul)

hörmetlik radiyo anglighuchi qérindashlar! yuqirida yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbulning meslige munasiwetlik analizini diqqitinglargha sunduq. kéler hepte yene oxshash waqitta, yene bashqa analizlirini diqqitinglargha sunimiz. qayta körüshkiche aman bolghaysiler xeyir xosh!!