din we jemiyet - 29

türkiye awazi radiyosi: meyli yaxshi köreyli yaki körmeyli jemyetning tereqqiyati we özgirishi tosuwalghili bolmaydighan bir xil ijtimai hadise. téximu ochuqraq qilip éytqanda ibini xaldun éttqandek, dewrning özgirishi we künlerning ötüshi bilen millet we qowmlarning özgirishidin halqip ketkili bolmaydu. milletler we alemning ehwali, jemiyet adetliri we dindarliq sewiyeliri oxshash bolghan qedem – basquch we muqim yol bilen dawamlashmaydu. bu xil ehwal - shexs, waqit, sheher, rayon, zaman we döletlerdimu mushundaq bolidu. bu qarash boyiche bolghanda, zaman ichide peyda bolush, tereqqiy qilish, töwenlesh, yoqilish we oyghinish mewjut bolidu.
ilahiy kitablar milletlerning özgirishi toghrisida ötmüshke ait eng ishenchlik menbelerdin biri bolup hésablinidu. qurangha asaslanghanda, insanlarning özi tarixning yönülüshini belgileydu. tunji qétim yaritilghan insan bilen bashlanghan ilahiy qanungha xilap heriket qilish istiki, xéli uzun zaman ötkendin kéyinki chaghlarda chongayghan halda dawamlashqan. buning del eksiche, tarixtin béri biwaste chüshken ilahiy qanunlar bolsun yaki insanlar teripidin tüzülgen qanunlar bolsun hemmisi ashqunluq, heddidin éshish we zulumni cheklep kelgen. mesilige quran we muhemmed eleyhissalamning sözlirini chiqish qilip turup qarighinimizda, birer jemiyetning peyghembersiz qalghanliqini uchritalmaymiz.
quranda zikir qilinidighan «bir millet özining ehwalini özgertmigiche allah ularning ehwalini özgertip qoymaydu» dégen mezmundiki ayet, millette meydangha kélidighan özgirishning aldi bilen shexstin bashlinidighanliqini ochuq otturigha qoymaqta. insan bolush süpitide kishining özgirishke nisbeten ochuq bolushi we özgirishni arzu qilishi, özi mensup bolghan milletning özgirishge asas yaritip béridu. yeni kishidiki özgirish jemiyetke tesir körsitidu. yuqiridiki ayette, aldi bilen özgirishning kishidin bashlinidighanliqini bileleymiz.
her bir millet medeniyet qurulmisigha asasen kishilirige melum weziplerni yükleydu. bir millet medeniyet qurulmisida yéngi bir özgirsh hasil qilishtin burun, milletke mensup kishilerning özgirishni emeliyleshtürelishi kérek. buningda hemmidin awwal xelq ammisi jemiyet özlirige tangghan wezipidin halqiyalishi kérek. eneniwi qimmet ölchemliri asasida shekillengen wezipilerning sirtigha chiqmastin, jemiyette özgirish emelge ashmaydu. eneniwi köz qarashlar bezi qattiq qaidiler, özgirishke tosqunluq qilidighan amillargha aylanghan.

maqalimizning béshida dep ötkinimizdek, milletning mewjut bolush waqti mueyyen zamangha baghliq. milletlerni tesir daire we küchning eng yuqiri pellisige chiqqandin kéyin, her xil sewebler bilen töwenge yoqilishqa qarap tézlikte chüshkenlikini bileleymiz. töwenlesh jeryanida, bezide u millet yéngilinip parchilansa, bezide tesir dairisini we küchini yoqitidighan derijide nahayiti töwen sewiyege kelgenlikini körimiz. medeniyetler tarixigha qarighan waqtimizida, her bir medeniyetning nöl nuqtida turmighanliqini we bashqa medeniyetning dawami ikenlikini bilgili bolidu. mewjut bolush waqtini axirlashturghan millet we medeniyet pütünley yoqalmaydu. eksiche, bu ehwal, burunqi ornidin téximu köp töwen bolushi yaki öz ornini bashqa millet yaki medeniyetke ötküzüp bérishi, dep qarilidu.

milletlerning serxilliri, milletlerning özgirishige seweb bolghan eng muhim amillardur. millet omumen qilip éytqanda, angsiz insanlardin teshkil tapidu. milletke tesir qilghan, ularning özgirishige seweb bolghan we ular yaqturidighan kishiler rehber hésablinidu. milletning bashchiliri, qetiy iradilik bolghan ehwalda özgirishni emelge ashuralaydu. xelq, rehberlirining sepning aldida turushini we birinchi bolup özgirishlerni özining turmushida körsitishini telep qilidu. ular adettiki kishilerge oxshimaydu. ular ish – heriketliri bilen xelqqe örnek bolidu. shunga, milletning tereqqiy qilishi yaki yoqilishi rehberlerning süpitige biwaste munasiwetlik. quran we sünnet bu mesilini köp tekitleydu.
enenige ching ésilwalghuchilarning milletning özgirishige qarshi turushining esli sewebi, ejdadliridin miras qalghan eneniwi diniy köz qarashlarni terk étishni xalimighanliqliridur. belkim, bu yerde diqqet qilishqa tégishlik yene bir seweb bolsa, ularning din arqiliq tikligen nopuzlirining qoldin kétishi bolushimu mumkin. bu xil ish – heriketlerning köpinchisini mueyyen angni asas qilip yaki bir köz qarash asasida ret qildi, dep éytish nahayiti tes. nurghunlighan milletlerde eneniwi nopuzgha ige din ademliri, wezipilirige asasen muqeddes hésablinidu. ige bolghan mertiwe jehettin allahqa yéqin ikenliklirige we özige hörmet körsitilishi kéreklikige ishinidu. quran din ademlirining milletke tesir qilghanliqi we özgertkenliki toghrisida melumat béridu. musa eleyhissalamning qisseside bayan qilindighan samiri isimlik israil oghulliri arisidin chiqqan we din adimi süpitide bilinidighan kishining, musa eleyhissalam yoq waqtida milletke qandaq tesir körsitip, nishanini özgertkenlikini körimiz. bu mesilide, quran bizni din namida ademni aldaydighanlargha qarshi diqqetlik bolushimizni agahlanduridu. qurandiki «silerni allah bilen aldimisun» dégen ayet yuqiridiki ehwalgha ishare qilidu.
jemiyetning özgirishide, hemmidin bekrek maddiy we meniwi istekler meqset qilinidu. maddiy éhtiyajlar qandurulghan jemiyetler, özgirishtin uzaq turushqa tirishidu. özining mewjutluqini dawamlashturush üchün muqimliqini telep qilidu. bu jeryanda yoq hésablanghan parawanliq sewiyesi töwen bolghan kishiler özliri üchün orun izdeshke bashlaydu. yene bir tereptin, gheplette qaldurulghan meniwi qimmetler heriketlendürgüch küchke ige bolidu. jemiyet xaraktérlik mesililer milletning chiqish yoli üstide izdinishige seweb bolidu. bu basquchta idéologiyeler milletni heriketke keltürüshte muhim rol oynaydu.
adalet jemiyet qurulmisini tutup turghan muhim amillar ichide birinchi rette turidu. adaletning mewjutluqi saghlam jemiyetni dunyagha keltüridu. adaletsizlik bolsa, insanning mahiyitige xilapliq qilishni tughduridu. adaletsizlik mewjut bolghan yerde sükütning bolushi imkansiz. zulum salghan we zulumgha uchrighan qutuplarning shekillinishi millet üchün özlikidin toqunush muhitini berpa qilidu. adaletsizlik bilen hökümranliq qilghan we zulum salghan bir qatlamning bolushi, quranda éytilghinidek allahning azabining kélishige seweb bolidu. quranda «ahalisi kapir bolghanliqi üchün, öylirining ögziliri örülüp, üstige tamliri yéqilghan nurghun sheherler, nurghun tashlanduq quduqlar we ahalisiz qalghan heshemetlik saraylar bar» dégen ayetke oxshash, milletlerning yoqilishi we yoqilishining seweblirini bayan qilidighan nurghunlighan ayetler bar. shuning üchün késip éytishqa boliduki, ijtimaiy jemiyet özgirip turidighan bir xil qurulma bolup, musulmanlar tarixiy özgirishlerge her waqit idiye jehettin teyyar turushi kérek.