18-nci mart Çanakkale yeňişine bagışlanan yörite gepleşik

Çanakkale… Gelibolu…
Şemal ösyän depeleri elmıdama gül övüsyän, suvı şıpalı, topragı bereketli acayıp şäher…
Türkiyäniň demirgazık günbatarında, içinden geçyän çuň, gök deňizi bilen Çanakkale Egey ve Mermer deňizlerini birleşdiryän tebigı strategik koridor. Şol strategik özboluşlıgı sebäpli müňlerçe yıllap tarıhıň iň gan döküşikli çaknışıkları şol yerde boldı. Uruşlara garamazdan yaňadandan dikelmegiň sırını bilyän şäher, türk milletiniň täzeden doglan yeri. 1915-nci yıldakı Çanakkale yeňişi Türklere millet bolma düşüncesini bagşetdi. Şol söveş Türkler üçin başlangıç boldı ve Türkiye Respublikanıň yolunı açdı.

Mundan 100 yıl ozala ser salalıň. 1915-nci yılıň 18-nci martı. Hova açık ve mılayımdı, asman durı ve deňiz asuda.
Bahar gelyärdi, tohumlar gül açmalıdı. Yaşacık türk esgerleri arassa iç geyimlerini geydiler. Türkiyede türk esgerleriniň kollektiv adı bar: Mehmetcik. Mehmetcikler, mehmetcikler, yuvunıp ardındılar, täretlerini aldılar. Dillerinde doga, yüreklerinde vatan söygüsi bardı. Ählisi bilelikde namaza durdular. Görenler oları bayram namazına durandır öyderdi. Türkler bayram güni säher cem bolup namaz okarlar. İne mehmetcikler bayram namazını okayan yalı bagtıyardı. Emma olar ölmäge, şehit bolmaga tayarlık göryärdi. Vatan üçin ölmäge bayramçılıga gidyän yalı gidyärdiler.
Anadolınıň zehinli, akıllı, ukıplı ogulları fronta gidyärdi. Universitetlerde ya-da ene topragıň mekdebinde bilim alan sap yürekli, belent ruhlı yaşlardı ählisi. Saçaga çörek getiren dayhan, tüydük yasayan ussa, yürekden saz çalyan çopan… Öyleri, köprüleri, köşkleri guran ussa, demirçi, ışıklandırıcı… çagalara galam tutmagı övretmegiň yerine yarag tutan mugallım…

Mundan 100 yıl ozal Osman imperiyasını dargatmak, bogazları ve Stambulı almak günbatarıň köneden gelyän arzuvıdı. Türk şahırı ve pikirzadası Mehmet Akif İnanıň aydışı yalı uzak yıllardan bäri “gübatar arkamızda duran ganlı pıçakdı”. Britaniya ve Russiya, Fransiya bilen birlikde cahan urşunıň emele getiren tupanından peydalanıp “hassa adam” atlandırılan Osman dövletini yıkmakçıdılar. Dardanel bogazını alıp, Stambula gelcekdiler.
Emma ol hıyal mehmetcigiň vatana galkan kimin geren döşünde paralandı. Gelibolu yarım adası şu günki günde 1915-nci yılıň 18-nci martında gazanan Deňiz söveşi yeňişiniň ve 25-nci aprelde başlap 8,5 ay dovam eden ve duşmanıň usullık bilen gaçan gurıyer urşunıň ızları bilen dolı.
Mehmetcigiň sözüň dolı manısında yumruk-yumruga söveşip gazanan yeňişi, Türkiye Respublikasınıň söz başısı yalı. Çanakkale dolulıgına yok edilmek islenen milletiň yaňadandan dikelme göreşidir. Bu topraklar milletiň “men bardırın” diyen yeri.
Çanakkale köp frontlı uruşdı. Britaniya 18-nci martdan başlap deňiz urşunı agır yitgiler bilen tamamladı, emma ıza çekilmedi. Fransiya, Avstraliya ve Täze Zelandiya bilen birlikde 25-nci aprelde birnäçe yerden guran hücümleri bilen gurı yerden çozuşa başladı. Demir yaragları, topları, tüpeňleri bardı. Mehmetcigiň bolsa azacık okı-därisi, emma çuňňur ınamı ve kararı bardı. Anzak esgeri Alek Martin “Biziň avtomatiki tüpeňlerimize pıçak bilen hücüm edyärdiler” diyip yazıpdı. Toprak üçin santim-santim göreşildi. Toprak tas bir yıllap ot bilen, däri bilen, gan bilen yugruldı. Mehmetcik yolbars kimin penceleri bilen Anadola yapışdı ve duşmanıň köme hıyallarını yene-de bir gezek puca çıkardı. Dünyäniň iň güyçli goşunları dız çökdi.
Çanakkale türk vatanınıň yüreginiň uryan yeri. Gelibolu yarım adasındakı Milli seyilgähde toparlar, bukılar, galalar, divarlar ve uruş bilen baglı yüzlerçe eksponatlarıň yanı bilen mehmetcigiň şehitlikleri, avstraliyalı, täze zelandiyalı, iňlis ve fransuz esgerleriniň gubırları, yadıgärlikleri bar.
Deňiz söveşiniň yeňiş bilen tamamlanan güni bolan 18-ncimart her yıl Şehitler güni hökmünde hatıralanyan bolsa, 25-nci aprelde-de Türkiye anzaklarıň agtıklarını kabul edyär. Avstraliyanıň ve Täze Zelandiyanıň esgerleriniň agtıklarını, anzak esgerlerini gucagında göteren mehmetcik heykeli garşı alyar. Türk milleti oňa bu vatanı bagşeden ata-babalarına düşünmek ve yagtı yadıgärligini gorap saklamak üçin yörite çäreleri geçiryär. Türkiyäniň halkı bu urşuň Respublika taydan eye bolan ähmiyetini asla yatdan çıkarmadı. Çanakkale elden giden bolsadı, belkem Osman dövleti yıkılardı ve milli azat edicilik göreşi üçin vagt galmazdı. Belkem uzak yıllar iňlisleriň ve beyleki dövletleriň koloniyası bolunardı. Çanakkale türk milletine söveşme gudratını ve ukıbını, umıt ve özüne ınam, guramalaşma mümkinçiligini, azat edicilik göreşine yolbaşçılık etcek liderlerini yetişdirme pursadını ve iň esasısı-da yurduň diňe özüne degişlidigi baradakı mizemez ınamı berdi. Bütin dünyäniň bilyän meşhur sözi diňe şol ınam bilen tarıha yazıldı: “Çanakkale alınıp bilinmez”!