Qıtayda yaña çor häm Törkiyä – Qıtay mönäsäbätläre
Törkiyä häm Awraziya 45
Qıtay - 1 milliard 400 million tiräse xalqı belän dönyanıñ iñ küp xalıqlı ile.Qıtaynı 98 million terkäwle äğ’zası bulğan dönyanıñ iñ zur säyäsi partiyäse Qıtay Kommunist partiyäse idarä itä. Älege partiya tradiśion bularaq 5 yılda ber tapqır milli kongress ütkärä.
Ağımdağı yılnıñ 18-24 nçe oktyabr’ könnärendä Qıtay Kommunist partiyäse 19 nçı milli kongressın ütkärde. Şi Cinping 2300 delegatnıñ tawışı belän 25 keşelek Kommunist partiya üzäk komitetında êçke köndäşläreneñ sanın kimette,berlektäşläreneñ sanın arttırdı. Şi Cinping Kommunist partiya qağidänamä häm Töp Qanunğa üz isemen rejimnıñ qoruçısı Mao Zedung yanına yazdırdı. Şul uq waqıtta 2013 nçe yılda Qazaqstanda ber konferenśiyädä beldergän “Ber poyas, ber yul” proyektın da yazdırıp proyektnı Qıtaynıñ räsmi säyäsäte xälenä kiterde. Qıtay ilbaşı Şi Cinping isemen häm proyektların partiya töp qanunına kertep xakimiyäten nığıttı. Bu räweşle Şi Cinpingnıñ iseme äle üze isän çağında uq Qıtay Töp Qanunına kerep qaldı.
Törkiyä belän Qıtay arasında diplomatik mönäsäbätlär 1971 nçe yılda urnaştırıldı. İke il arasındağı xezmättäşlek 1980 nçe yıllardan başlap tizlände. 2010 nçı yılda strategik xezmättäşlek däräcäsenä kütärelgän mönäsäbätlär soñğı däwerdä ike yaqlı yuğarı däräcäle säfärlär belän tağın da kamilläşä bara.
Soñğı yıllarda ike il arasında tığız xäräkät küzätelä. Qıtay häm Törkiyä däwlät êşlekleläre ike yaqlı bik yış säfärlär yasadı. Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan 2017 nçe yılnıñ may ayında Qıtayda uzğan” Ber poyas, ber yul” yuğarı däräcäle oçraşuında qatnaştı. Törkiyä tışqı êşlär ministrı Mävlüt Çavuşoğlu isä avgust ayı başında ASEAN sammitı cıyılışınnan êlek Qıtayğa säfär qıldı.
Bügenge köndä Törkiyä tışqı säyäsättä al’ternativların kübäytergä teli. Bu bäyläneştä Törkiyä citäkçeläre Qıtay belän mönäsäbätlärne üsterügä zur ähämiyät birä. Qıtay citäkçeläre dä Törkiyäne Yaqın Könçığışta köç üzäge häm “Ber poyas, ber yul” proyektı qısasında möhim rol’ uynawçı il itep kürä. Törkiyä räsmi zatları Törkiyäneñ “Urta koridor” kereşüen Qıtaynıñ “Ber poyas, ber yul” proyektı belän ber-bersenä bik turı kilüen belderä. Çönki ike il dä qadim Yefäk yulın canlandırunı maqsat itep quya. Törkiyä Qıtaynıñ Awrupa bazarlarına ireşü yulında urnaşqan. Törkiyäneñ Qıtay belän Awrupa bazarların ber-bersenä totaştıruçı global’ taêmin itü çeltärläreneñ möhim üzägenä awerelüe aña zur fayda kiteräçäk.
Qıtay Törkiyäneñ Germaniyadan soñ dönyada ikençe, Yıraq Könçığışta isä iñ zur säwdä partnyerı. Qıtay 2016 nçı yılda Törkiyä êksport başqarğan illär isemlegendä 19 nçı urında, import başqarğan illär isemlegendä isä 1 nçe urında tora. Biredä ike il arasındağı êksport/import tigezsezlege dä küzgä taşlana. 2016 nçı yıl mäğ’lümatlarına kürä, Törkiyäneñ Qıtayğa êksportı 2 milliard 320 million dollar bulğanda ,Qıtaydan importı isä 25 milliard 440 million dollar . Bu wäzğiyät’ ike yaqlı säwdädä Törkiyäneñ 23 milliard 120 million dollar külämendäge yuğaltuına säbäp bula. Yaqın kiläçäktä bu wäzğiyät’ne tözätü mönäsäbätlärne tağın da üsterergä mömkin.
Kiläse barışta Qıtaynıñ üzenä tağın da ışanğan häm däğ’walı tışqı säyäsät alıp baruı syurpriz bulmas. Çönki Şi Cinping 18 nçe oktyabr’dä yasağan çığışında Qıtaynıñ zur köç buluına berniçä tapqır basım yasadı. Şulay uq Qıtaynıñ kimsetelgän könnäreneñ artta qaluın häm Qıtaynıñ śivilizaśiya iyäse global’ köç bularaq yañadan terelü waqıtı citüen assızıqladı.Qıtay Kommunist partiyäneñ 19 nçı kongressında qabul itelgän qararlar belän alğa taba olı adım yasarğa äzerlänä. Yaña däwerdä mullığı artqan, köçle häm bay illär belän yarışuçı , xätta kübesen uzıp kitkän ,regional’-global’ role häm täêsire tağın da artqan Qıtay barlıqqa kilergä mömkin.
Törkiyä dä könbatışlı berlektäşläre Amerika Quşma Ştatları häm Awrupa Berlege belän problemaları bulğanda Şanxay xezmättäşlek oyışması äğ’zaları belän mönäsäbätlären kamilläşterä. Bu bäyläneştä Qıtaynıñ global’ säyäsät häm iq’tisadta awırlığın, köçen arttıru säyäsäte alıp baruı Törkiyä – Qıtay xezmättäşlek proyektlarınıñ artuına säbäp bula ala.
Könbatışlı berlektäşläre belän mönäsäbätlärendä törle problemalar küzätelgändä Qıtay belän iq’tisadi, säyäsi häm xärbi mönäsäbätlärne nığıtu Törkiyä öçen iğ’tibarnı cälep itüçe al’ternativ.Qıtay belän Törkiyä arasındağı kritik mäs’älä –Qıtayda yäşäwçe uyğırlar. Qıtaynıñ Törkiyä belän könnän kön kamilläşä baruçı ike yaqlı mönäsäbätlär yaqtılığında uyğırlarğa qarata basımnı kimetüe zarur. Ägär Qıtay monı çınğa aşırsa ike yaqlı mönäsäbätlär tağın da tiz alğa kitär häm uyğırlar ike il mönäsäbätlärendä möhim rol’ uynar.
