Din qardäşlegen häm tuğanlıqnı onıtmawçılar (onıtmauçılar)
Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 01
►Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 01
Tatarstan häm Törkiyä xalıqlarınıñ urtaq mädäni häm ruxi qimmätlärenä (qıymmätlärenä) qısqaça küzätü
Tatar xalqı belän törek xalqı arasında bäyläneşlär, älbättä, bik borınğıdan uq kilä. Altın Urda häm Ğosmanlı imperatorlığı, Qazan xanlığı arasında uq küpyaqlı bağlanışlar bulğan. Döres, Mäskäw Qazan xanlığın qanğa batırıp yawlap alğaç, bu bağlanışlar bik taraya, ämma qan qardäş häm dindäş töreklär belän bu bäyläneşlär bötenläy ük yuqqa çıqmıy.
19nçı ğasır başında canlana başlağan mädäni-ädäbi bağlanışlar 19nçı ğasırnıñ ikençe yartısınnan bik köçäyep kitä. 20nçe ğasır başın bu bäyläneşlärneñ nıq üskän çorı dip atarğa bula.
Üktäbrʹ inqilabınnan soñ bolʹşeviklar xakimiyät başına kilgäç, tatar-törek bağlanışları tağın da tübän tägäri. Ämma revolyuśiyägä qadär ük Törkiyägä kilgän, inqilaptan soñ Rusiyädän qaçıp kitep tege yäki bu yul belän Törkiyägä kilep çığarğa mäcbür bulğan tatar ğalimnäre, ädipläre, yazuçıları, mädäniyat êşlekleläre şuşı mädäni-ädäbi, ğilmi (ğıylʹmi) bäyläneşlärneñ sallı ber yünäleşen täşkil itep, törle yünäleştä bik näticäle icat êşen başqaralar: Yosıf Aqçura, Sadri Maqsudi, Ğayaz İsxaqi (İsxaqıy), Äxmät Timer, Räşit Räxmäti Arat, Xämit Zöbäyer Quşay, Nadir Däwlät, şağıyrä Saniyä Ğiffät (Gıyffät) häm başqalar.
Tatar xalqı tarixı azatlıq, bäxet öçen häm ilneñ çäçäk atuı öçen ayawsız köräşkän häm yaqtı isem qaldırğan batır şäxeslärgä bay. Alar urta ğasırnıñ zur däwlät, säyäsi häm din êşlekleläre, milli-azatlık xäräkäte yulbaşçıları häm ataqlı ğalim-mäğʹrifätçeläre: Şihabetdin Märcäni, Musa Bigi, Ğabdennasıyr Qursavi, Rizaêtdin Faxretdin, Ğalimcan Barudi, Fatix Kärimi h.b.
Tatar xalqı ğomer buyı uqımışlı xalıq bulğan. Bez xaqlı räweştä üzebezneñ meñyıllıq yazma ädäbiyatıbız, kitap kulʹturabız belän ğorurlanabız. Dinle, mäğʹrifätle bulu bezneñ xalqıbız öçen yäşäw räweşenä äwerelä.
Ataqlı alman ğalime, Qazan universitetı professorı Karl Fuks üzeneñ ‘’Qazan tatarları’’ isemle xezmätendä ‘’Tatarlar küp kenä Awrupa xalıqlarınnan da belemleräk, uqıy belmi torğan tatarnı millättäşläre hiç tä hörmät itmi’’, - dip 19nçı ğasırda yazıp qaldırğan.
Älbättä, patşa zamannarında tatarlarga fän belän şöğillänü (şöğıl’länü) şaqtıy qıyın bula. Ämma 18nçe yözdän 19nçı ğasırğa küçkändä tatar xalqınıñ wäkillärennän kürenekle ğilem (ğıylem) iyäläre üsep çığa. Şuşı böyek (böek) tatar ğalimnäre Ğalimcan Barudi, Şihabetdin Märcäni, Rizaêtdin Faxretdin, Musa Bigievnıñ kitaplarınıñ asıl nösxäläre Törkiyäneñ ilahiyät (teologiya) büleklärendä dä qullanıla.
Törkiyäneñ mäşhür ädäbiyatçıları, ğalimnäre, mäğarifçeläre, näşriyätçıları Äxmät Mitat, Mäxmät Akif Ärsoy, Namık Kemalʹ, Täwfik Fikrät, Xamit Zıya häm başqalarınıñ êşçänlege Rusyädäge İdel-Ural töbäkläreneñ törek-tatar möselman xalıqları öçen bik kürenekle häm dä populyar bulğan. Törek-tatar ädäbi bağlanışları xäzerge waqıtta da ädäbiyatnıñ här törendä kürenä.
Tatarlarlarnıñ häm töreklärneñ tarixları kebek borınğı häm bay bulğan mädäniyatı belän häm bu mädäniyatnıñ küp kenä öleşen täşkil itkän ädäbiyatı da bar.
Tatar ädäbiyatınıñ klassik yazuçısı, tatar teatrına nigez saluçı ataqlı dramaturg Ğaliäskär Qamal tatar matbuğatına da nigez saluda, anı üsterüdä üzennän zur öleş kertkän ädiplärneñ berse. Anıñ qalämenä sayäxätnämä janrı da yat tügel. ‘’Yoldız’’ gazetında basılğan ‘’İstanbul mäktübläre’’digän yulyazmaları mäğʹlüm. Bu säyäxätnamäneñ yazıluı ädipneñ Qazannan ‘’Yoldız’’ jurnalistı bularaq Törkiyägä maxsus xäbärçe bularaq baruı belän bäyle.
Törek häm tatar xalıqlarınıñ bik küp urtaq noqtaları buluın, bolarnıñ iñ ähämiyätlese häm xäzerge köngä iñ nıq täêsir itkännäre törek intellektualʹ tormışına yoğıntı yasağan tatar zıyalıları.
Tatar häm törek xalqı nindi genä awırlıqlar kürmäsen, üzeneñ ğoref-ğadätlären, matur yolaların, iskitkeç bay bäyrämnären küñel türennän çığarıp taşlamağan. Alar ğasırlar buyı bezneñ xozurğa kilep ireşkän.
Küzgä kürengän häm kürenmägän baytaq urtaq ceplär bäyli şul bezneñ tatarnı törek dönyası belän. Äytik, säwdä ölkäsen alıyk, sport dönyasın, turizm ölkäse, ğibadät (ğıybadät) urınnarı h.b. Çın-çınlap, törek-tatar xalqı ber-bersenä qardäş. Bezneñ tel, din, mädäniyat belän bäyle bay häm yaqın qardäşlegebez bar.
Kädriyä Mäyvacı
Din qardäşlegen häm tuğanlıqnı onıtmawçılar (latin) / / Kiril variantı tübändäge sıltamada:
Ädäbiyat häm çığanaqlar:
1)Tatarça-törekçä sözlek.Abtorları:F.Ğaniyev,R.Äxmätʹyanov,H.Açıkgöz.-Qazan-Moskowa.1997.
2)Türk Tatar Kültür Tarihi.Yazar:G.Davletşin.(çeviren A.Tuzlu),Türk Tarih Kurumu.Ankara-2013.
3)G.Kamal.İstanbul mäktübläre/G.Kamal//’’Yoldız’’radio,1912.
Änisä Aleeva Galiäskär Kamalnıñ ‘’İstanbul mäktübläre’’ndä janr xasiyätläre.
4)İdel-Ural Tarihi Sempozyumu.Bildiriler.N1 cilt Türkçe Metinler.Hazırlayan İlyas Kemaloğlu.,Ankara,2015.
5)Tatar xalqınıñ könküreşe häm bäyrämnäre.İhsha.ru/text/170.
6)Azatlıq radiosı.Tügäräk östäl(Rimzil Wäli).Millät turında ğıylʹmi süz.(Rinat Zakirov).11.10.2011.
7)Tatar xalqı häm Tatarstan turında qısqaça süz. Qullanıldı:Tatarskaya Birtualnaya gimnaziya.tatar.org.ru.
8)Ädäbiyat häm sängat turında mäqalälär, xezmätlär.(1910-1933)-Qazan ;Tat.
9)Barğan,X-Ğiyläcev,T.Äxmät Midhät äfände häm İdel-Ural Törekläre.//Tatarica.-2014.
10)XIX .yüzyılın sonu-XX.yüzyılın Başında Tatar-Türk edebiyatı ve kültür başlangıçları.Adiyaman Üniversitesi,Profesor –doktor Ramila Yıldırım Yarullina.
