Awrupa Berlege tarqalamı?

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Soňğı yıllarda Angliyaneň kitü qararı, İtaliya häm qayber Awrupa Berlege illärendäge reakŝiyalär, artuçı rasaçılıq häm näfrät süzläre häm soňğı itep sarı jiletlılar çaraları arqasında Awrupa Berlegeneň kiläçäge bäxäsläşelä. Tapşıruıbıznıň bügenge tezmäsendä Awrupa Berlegenä tuqtalırbız.

Awrupa Berlege çınında Awrupa illäreneň başqa geografiyalärdäge imperialist êzlänüläre betkännän soň ber-bersenä höcümnären buldırmaw maqsatı belän qorılğan berlek bulıp tora. Awrupa Berlegeneň qoruçı illäre suğış üzlärenä yünälmägändä global’ êkspluataŝiyadän tınıçsız tügel ide. Läkin çıqqan ike cihan suğışı häm bu suğışlarnıň üzläre häm keşelekkä qurqınıç üzqimmäte Awrupa illären öçençe bötendönya suğışın kiçermäs öçen xezmättäşlekkä êtärde.

Awrupa Berlege ireşkän iqtisadi uňış täêmin itelgän bu xezmättäşlekneň, totrıqlılıqnıň häm kürsätelgän urtaq qimmätlärneň näticäse bulıp tora. İqtisadi uňışqa urnaştırılğan şartlar näticäsendä ireştelär.

İzraille tarix professorı, Hebrew universitetında uqıtuçı Yuval Noah Xarari uzğan atnada “Xörriyät” gazetına birgän interv’yusında açıqlağan kebek Awrupa Berlegeneň töp uňışı -Awrupada tınıçlıq urnaştıruı. Awrupa Berlege tarqalsa, suğış Awrupağa qayta ala. Xararineň tübändäge süzläre Awrupa Berlege proyektınıň Awrupağa tınıçlıq, plyuralizm häm yaxşı möğamälä cähatennän qazandırğannarın kürsätüe cähatennän bik mägnäle:

 “Urta çor Awrupasında tolerantlık bulmıy. 1600 yılda Parijda härkem Katolik ide. Ber pravoslav şähärgä kergändä anı ütergännär. Londonda härkem pravoslav ide. Ber Katolik şähärgä kergän anı da ütergännär. Ul yıllarda Awrupada yähüdlär sörgengä cibärelgän. Berkem dä möselman keşesen telämägän. Yuğisä şul uq çorda İstanbulda törle mäzhäplärdän möselmannar, katoliklar, ärmännär, pravoslavlar, greklar, bolgarlar bergä yäşägän.”

Awrupa Berlege qimmätläre digändä ğomümän demokratiya, keşe xoquqları, xoquq östenlege, tiňlek, bäysezlek, plyuralizm, yaxşı möğamälä, xezmättäşlek, teläktäşlek, näfrät häm ayırıp qarawnı kire qağu kebek qimmätlär äytelä. Hiçşiksez törle ŝivilizaŝiyalärdä bu qimmätlär törle bula ala. Şuna kürä alarnıň Awrupadan çığuın uylaw döres tügel. Xarari süzlärennän aňlaşılğança İslam geografiyasendä keşe xoquqları, plyuralizm, yaxşı möğamälä kebek qimmätlär ozaq yıllar buyı saqlanğan. Awrupada isä alar yaňa diyärlek päyda buldı. Alarnı Awrupa qimmätläre dip atawı Awrupa Berlegeneň üz-üzenä ışanuın kürsätä. Alarnı üzläşterüe belän berlekneň üz êçendä tınıçlıqnı urnaştıruın häm regional’ tınıçlıqqa da bilgele ülçämdä çleş kertüen äytä alabız. Awrupa Berlege illäre arasındağı xezmättäşlek häm Awrupa Berlege qimmätläre bu illär arasındağı ülemgä iltüçe köndäşlekne, êkspluataŝiyane bilgele ülçämdä tigezläde. 20 ğasır başında 25 yıl ara belän 2 tapqır suğışqan Awrupa illäre arasında yaqınça 80 yıl buyı tınıçlıq bar ikän monıň säbäbe dä bu qimmätlär.

Bügen Awrupa Berlege qimmätlär berlege tügel. Çönki Awrupa Berlegeneň üze berlekkä äğza bulırğa teläsä, üz kriteriyalären qanäğatländerä almağannan äğza bula almıy dip äytüçelär bar. artqan rasaçılıq, näfrät süzläre, Awrupa Berlege illäreneň qaçaqlarnı keşe itep kürmäwçe totışları belän keşe xoquqların bozuı, plyuralizm häm xezmättäşlek urınına faşist millätçe totışlarnıň kilüe Awrupa Berlegen, qimmätlären häm kiläçägen açıq räweştä qurqınıç astına quya.

İqtisad öçen borçılular, faşist partiyalärneň artuçı täêsire, qimmätlär berlege üzençälegeneň könnän-kön yuğaltuı arqasında Awrupa Berlegeneň tarqalu ixtimalı citdi räweştä bäxäsläşelä. Bu täraqqıyätlär häm qayber mäs’älälärdäge nigezsez häm ike yözle säyäsäte arqasında qayberläre Awrupa Berlegeneň yuqqa çığuın, şunıň öçen tarqaluınıň da ciňel bulaçağın äytä. Läkin min üzem berlek tarqaluınıň üze, töbäge häm keşelekkä zıyan salaçağınnan borçu toyam. Şunı onıtmasqa kiräk, könbatış imperializmınıň iň zalim çorları Awrupa Berlege qorılğançı küzätelde. Awrupa Berlege qimmätlärennän häm ber-bersen tigezläwdän taypılğan Awrupa illäreneň tağın närsä başqaraçağı bilgesez.

Borçular uyatuçı sorawlarğa tuqtaliq:

Awrupa Berlege bulmasa, Awrupa illären üze êçendä global’ imperializm êzlänüläre cähatennän närsä tigezliyäçäk? Ütkändä küzätelgän ülemgä iltüçe, wäxşi köndäşleklären närsä çiklär? Awrupa Berlege häm Awrupa Berlege illäreneň monnan soň global’ uyınçı tügel, ä AQŞ häm Rusiyä arasında qısılğan, Qıtaynıň iqtisadi üsüenä qarata säyäsät alıp bara almawçı täêsirsez uyınçı buluın äytep bula.  Bolay buluın uylasaq ta, Awrupa Berlege tüşäme bulmasa, berlek illäre kübräk global’ uyınçılar belän berläşäçäk häm bu wazğiyät’ Awrupa êçendä häm töbägendä bäreleş riskın tudırır.

Awrupa Berlege bulmasa, bilgele illär häm qimmätlär belän çiklänmägän köndäşlek Awrupada närsä kiterep çığarır?

Xäzerge waqıtta Awrupada Awrupa Berlege qimmätläre könnän-kön yuqqa çığa bara. Rasaçılıq, neonaŝizm, neofaşist ğamällär tizlek belän arta. Awrupada bu ağımnarğa quşılmağan däwlät êşleklese äz. Merkel’ soňğı  aqıllı isem kebek kürenä. Awrupa Berlegeneň tarqaluı berençe çiratta Awrupada yäşäwçe möhacirlär häm möselmannar, soňınnan Awrupanıň üze öçen tağın da üz êçenä biklänü, rasaçılıq alıp kilmäsme soň?

Awrupa Berlege tüşämeneň cimerelüe demokratiya, keşe xoquqları, xezmättäşlek, plyuralizm, açıq cämğiyät’ kebek qimmätlärne dä zäğiflätäçäk, dönyada tağın da millätçe, avtoritar häm bälki dä totalitar totışlarnı alğı planğa quyaçaq.

Awrupa Berlege tüşäme Angliya, Franŝiya, İspaniya häm İtaliya kebek êçendä separatist töbäklär bulğan illär cähatennän tınıçlandıruçı rol’ne uynıy. Berlek tarqalğan oçraqta anda bäreleşlär riskı artmazmı?

Kürgänebezçä Awrupa Berlege tarqalmasa da, artqan rasaçılıq, çit il keşelärenä qarata näfrät süzläre iň küp Awrupa kiläçägenä yanıy. Awrupalı plyuralist, irek yaqlı häm demokrat töbäklärgä şunı sorarğa kiräk: üzegezgä yanawçı qurqınıçnı abaylıysızmı?

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı