Belemneñ töp nigezläre

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Bar keşelek ber planetada yäşi. Törle cämğiyätlär, mädäniyätlär küp närsäne urtaqlaşa. Dönyaküläm fäläkät belän oçraşqanda keşe qaysı din, tel, rasada bulsa da, monnan bergä täêsirlänä. Ber zamanada yäşägändä yaqın yäisä yıraqtağı keşelär ber-bersenä ike yaqlı täêsir itä. Bez êlekke çorlarda yäşägän babalarıbıznıňmı yuğisä zamandaşlarıbıznıňmı tağın da küp  täêsire astında qalabız soñ?

Belem turında süz alıp barırğa telim. Üz ilebezdä genä tügel, xätta yıraq illärdäge keşelär dä tormışıbıznı üzgärtä ala. Naçar belem alğannar canlı bomba bulıp, sezneň ğomeregezne özä ala. Lakin ber dä tanımağan, yaxşı belem alğannarnıň tabışları tormışıbıznı qulaylaştıra.

Şul räweşle belem global’ närsä. Barlıq illär öçen bik möhim häm cäyelüçeder. Ber ildäge yaxşı belem dä naçar belem dä qalğan illärgä uňay yäisä tiskäre bularaq turıdan yoğıntı yasıy.

Belem alu cähatennän global’ däräcädä nindi xäldä soň bez? Hiçşiksez bik yaxşı bulğan ölkälär bar. Lakin min bu yazmamda beraz citeşsezleklärgä tuqtalıp uzam.

Könbatışqa küz salğanda bar dönyadağıdan ike tapqırğa artık küzätelgän mäktäp cinayätläre barlıqqa kilgän AQŞta mäktäplär könnän-kön imin bulmağan urınğa äylänä. Keçkenä balalarnı, yäşlärne üterüçelär küpçelek sıynıf iptäşläre. Bala yäştä censi mönäsäbät, keçkenä waqıttan isertkeç êçemleklär, narkotik, naçar ğailä bağları, uram balaları, bäyrämnärdä onıtılğan olılar küp anda.

Könçığışta ta wazğiyät’ üzgä tügel. Cinayät’ küläme könbatıştağı kebek bulmasa da, monda şäxesne qamilläştermäwçe, tormışqa äzerlämäwçe, süz iregen birmäwçe, tormıştan çitläşkän belem alu sistemaları bar.

İslam dönyasında isä Aliya İzzetbegoviç ber-bereňnän çitläşüdän tış işarät itkän töp problema isä – belem.

                 Ber ildäge yaxşı belem yäisä belemsezlek barlıq illärne yaqınnan täêsirläwçe üzençälektä isä qaysı tel, din, ideologiya, ışanu, rasa häm töstän bulsaq ta keşe profilenä qarağan konsensus bulırğa tiyeş. Yuğisä keşelekkä qurqınıç yanıy ala. Tağın da xozurlı, yaqtı dönya öçen belemneň global’ nigezläre bulırğa tiyeş. Bu nigezlärne êzläwne belemneň maqsatın öyränep, başlata alabız.

Belemneň maqsatı keşene tormışqa äzerläw bulırğa tiyeş. Belemneň töre tormışqa nindi küzlektän qarawıbızğa bäyle, tormış fälsäfäbezne çağıldıra. Belem fälsäfäbez tormış fäsläfäbezneň däwamı bulıp tora. Xaqsızlıqlar, naçarlıqlar äz bulğan, törleleklärgä xörmät kürsätelgän, keşelär tağın da ğadel häm aqıllı fiker yörtüçe bulğan dönya telibez ikän belem dä bu maqsatqa turı kilergä tiyeş. Belem mäktäptä belem alu yäisä zamança belem genä tügel. Mäktäp äytep uzğan maqsatnı çınğa aşırunıň berdänber yulı tügel, ä çarası bulıp tora.

                    Tormışıbız öçen borçılabız ikän, keşelek ğailäse bularaq törleleklärebezne saqlap, härkemneň yaxşılığı öçen global’ nigezlärebezne saqliq. Alar närsä soň? Qarap uziq.

1. Ğadellek yaqlı belem

Belem iň berence keşegä ğadellek xis-toyğısın birergä tiyeş. Ğomär xäzrät äytkänçä “Ğadellek - tärtip nigeze.” Alman zıyalı Kant süzlärenä kürä “Ğadellek betsä, keşe tormışı qimmätle bulmas.”

Bäysezlek tä tigezlek tä ğadellekkä xas. Hiçşiksez ğadellekneň närsä buluı, närsäneň xaq, närsäneň xaqsızlıq buluı mäs’äläsendä keşelek törle fikerdä. Läkin anıň töp nigezläre bilgele. Barlıq dinnär häm ışanularda ideologiyalärdä ütermäw, urlamaw, döres yullar belän qazanu, naçar möğamälä kürsätmäw bar. Bu qısada başlangıç, urta mäktäp, liŝey, yuğarı uqu yortı däräcälärendä yäisä härtörle belem birüdä uquçılarğa berençe itep döres häm xaqlı qazanunı öyrätergä kiräk. Xaqsız räweştä bayunı tügel. Ğadellek zolımnan bilgele bulır dip äytälär. Härkemneň êşlämiçä, qağidälärne bozıp, näticä alırğa teläwen uylap qarasaq, nindi xaosnıň çığaçağın aňlap bulır.

Belem alğanda birelmiçä qalğan mäğlümatnı soňınnan öyränep bula. Lakin ğadellekne öyränmäsäk, kiregä yulı yuq.

Ğadellek xis-toyğısı uquçılarda mäğlümat belän tügel, ä belem birü sisteması häm uqıtuçılarnıň üz-üzlären totışları häm tormış täcribäse belän payda bula. Şunıň öçen ğadellek xis-toyğı, aň-fiker häm ışanu belän üzläşterelergä tiyeş. Ğadelsezlek, zolım häm xaqsızlıqtan taypılu zarur.

1. Keşene uňay küzlektän qarawğa êtärüçe belem

Belem yaxşı niyätle häm ruxlı, tormışqa uňay qarawçı şäxeslär citeşterergä tiyeş. Äle yäş’ buluına qaramastan bar närsägä tiskäre yaqtan qarawçı, çişeleş tügel, çişeleşsez yaqlı bulğan, pessimist, ömetsez häm başqalarına da ışanmawçı yäşlärne küräm. Bolay yäşäp bulırmı? Mondıy tiskäre qaraş belän nindi maturlıqnı qorıp bula? Keşe yaxşını kürergä tiyeş, yaxşını kürsä, yaxşı fiker yörter. Hiçşiksez bu yaxşı närsä häm yaxşı keşe bilgele ülçämdä törle mädäniyätlär häm ışanularğa kürä üzgärä ala. Läkin pessimist bulırğa küp säbäplär bulğan bu dönyada yaxşı keşe citeşterü bik möhim. Tormışqa uňay yaqtan qararğa, yaxşı bulırğa häm yaxşı möğamälä kürsätergä öyränü keşelekle bulunıň töop şartıdır. Yaxşı yaqtan uylaw ğadellek häm yaxşıdan alda kilä.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı