Topkapı sarayı

         Bügen sezgä Törkiyäneñ tanılğan turizm üzäklärennän Topkapı sarayın tanıtaçaqbız. İstanbulnıñ ciñep alunuı belän bergä Fatih Soltan Mähmät başqalanı monda küçergän. Borıñğı akropol-dini üäkneñ östendä Sarayburnu iseme birelgän töbäktä 700 .000 kvadrat metrlık ber saray tözeleşenä qarar birelgän.

1460-1478nçe yıllarda saraynı tämamlap Fatih Soltan Mäxmät çorında qullanılmaya başlandı.

Fatihtän soñ  Abdülmäcidkä qadär 400 yıl buyı Ğosmanlı İmperatorlığını idaräse, belem birü, mädäni, sänğät üzäge bularaq däwam itte.

Dolmabahçä sarayınıñ tözeleşe belän dinastiyası belän anda küçenüe belän ikençe planda qaluına qaramastan ähämiyäten saqlap qaldı.

Cömhüriyäteneñ iğlan itelgännän soñ 1924 nçe yılında muzeygä äylanderelgän Saray xäzerge waqıtta 400 kvadrat metrda barlığın dawam itterä. Ber bersennän matur bulğan baqçalar häm mäydannar saraynıñ yuğarı diwarları belän äylänep alınğan. Ayasofiya cähätennän kereştä urın alğan Bab-ı Hümayun-Saltanat Kapısı saraynıñ ana kereş urını bulıp tora.

Bu qapqadan kergännän soñ Alay mäydanı bularaq isemländerelgän 1nçe İşeğaldına kerelä.

Monda Vizantiya çorınnan qalğan Aya İrini çirkäwe häm Darpxanä binaları bar. Xäzerge waqıtta Mädäniyät ministrlığı DÖSİM büläk itü äyberläre satu kibeteneñ bulğan cirdä Manara iminlek binası tora. Bu binada gömbäz väzirlärennän berse xalqınıñ şikayät häm ğarizalarnı tınlar öçen häm yaraqlı bulğannarnı şul könneñ ministrlar kabinetınıñ ciyılışı kebek bulğan Diwan ciyılışına kiterer ide. Bu işeğaldında ülem cäzalar da tormışqa aşırılır ide.Monda bulğan cällad çişmäse dä kilüçelärneñ iğtibarın caläp itä.

Saraynıñ ikençe işeğaldı däwlät eşçänlekläreneñ yäşängän büleme. Mondağı urınğa Ğadalät Mäydanı digän isem quşılğan.

Tarix buyınça şaqtıy waqiğalar (waqıyğalar) yäşängän bu işeğaldında Ministrlar kabinetınıñ ciyılğan Gömbäz astı-Diwan-ı Hümayun häm  Diwan-ı Hümayun xäzinä binaları da urın ala.Gömbäz astı binasınıñ arqasında Soltannıñ ğadaläten wäkil itkän Ğadalät Manarası tora. Padişah ägär ministrlar kabinetına qatnaşmağan bulsa Ğadalät manarasına kiler häm diwan ciyılışların ber çitlekneñ arqasınnan tiñliy ide.

Birelgän qararlar belän bäyle başqa qaraşı bulsa yärdämçeläre Soltannıñ boyırıqların Sadrazamğa (Urınbasarına) citkerer ide.

Gömbäzneñ astında yanında Xäräm idarä bülekçäseneñ kereşe belän saraynıñ saqçlağıçları bulğan Zülüfle Baltaçılar palatası tora. Çın axırlarda saraynıñ atları citeştereler häm üsterelerde. Gömbäz astının qarşısında  saray kuhnyaları ham östämä xezmät binaları urın alır. Kuhnyalar xäzerge waqıtta eçlärendä Kaşıkçı almaznıñ da bulğan şaqtıy tarixı äsärneñ muzeyı bularaq qullanıla . Ğadalät mäydanınnan tönyaqqa taba barğanda täxetkä çığu, bäyräm häm cänazä tantanalarının suğışqa kitäçäk Serdarğa Sancak-Şerif (İzge Bayraq) tapşırılğan Babüs Saade (Bähet qapqası)urın ala.

Öçençe işeğaldında Enderun iseme birelgän däwlätneñ cämäğätçelek citäkçeläreneñ  citeşterelgän däwlät mäktäbe bar. Monda belem alğan tulay toraq uquçıları belem aludan soñ ilneñ här poçmağına citäkçe bularaq cibäreler ide.

Bu işeğaldınıñ iñ mohim binası däwlät keşeläre häm çit il älçilärneñ Soltan tarafınnan qabul itelgan  Qabul itü  Bülmäse.

Hünkar Maçete häm 3nçe Axmät Kitapxanäse Enderun Däwlät mäktäbenä birelgän ähämiyäteneñ kürsätkeçe bulıp tora.

Ändärun işeğaldınınnan soñ Padişahnıñ sarayları häm asma baqçalarnıñ bulğan 4nçe işeğaldına kiregä mömkin.Ğosmanli saray ürnäkläreneñ iñ saylanılğannarı bulğan Sönnät bülmäse, Bağdat häm Revan sarayı bar. Topkapı sarayının iñ mohim büleklärennän berse Hırka-i Saadet bülege bulıp tora.

Monda Yawız Soltan Sälimneñ Misır säfärennän Xalifä bularaq kire qaytuwı häm bergä Päyğambärebez häm yaqınlarınıñ izge ämanätläreneñ kiterüe belän oyışıtırılğan.

Xäzräti Musanıñ Qızıl Diñgezne yarğanına  ışanılğan därwiş tayağı, Päyğambäremebezgä häm Xälifälärneñ qılıçları da urın ala. Berençe Qor’an ürnäkläre dä monda kürsätelä. Bolarnıñ eçendä Päyğambärneñ Väysäl Karanigä cibarelgänenä ışanılğan möbaräk bişmäte dä bar. Bu bişmätneñ iseme bu bülemgä birelgän.

Topkapı Sarayınıñ iñ ähämiyätle bülemnärennän berse dä Padişahnıñ şäxsi bulğan xäräm büleme bulıp tora.

Şaqtıy tarixı waqiğalar bulğan Xärämdä  kilüçelärneñ iğitbarın caläp itä. Hürrämneñ, Citäkçe Soltannıñ yäşägän urınnarnı kürü öçen meñnärçä keşe Sarayğa kilä.Padişah häm ğailäse sarayda ber taraftan yäşäwlären däwam itkändä  anda yäşägän känizäklär öçen xäräm mäktäbe wazıfasın alıp bara ide.

Citeşterelgän bu känizäklär Enderunda citerelgän däwlät byurokratiyasında wazıfa bireläçäk Xörmätle ir keşelärenä kiyägä çığalar ide. Şuşındıy räweştä ike yaqtan da saray tärbiyäse häm mädäniyäten öyrängän ğailälärneñ oyıştırğan aristokratiya däwlätneñ iñ keçkenä beremleklarenä qadär saraynıñ ğöref-ğädätlären taşıy ide.

400 yıl buyınça Ğosmanlı impersiyasında yäşängän täxet uyınnarı, sansız baş kütärülar, däwlätneñ yäşägän ciñüläre häm mäsälälärgä dekoratsiya bulğan sarayda yörü – tarixnı öyränü mäğnäsenä turı kilä.

Topkapı Sarayı ädäbiyättä häm kinematografiyada  urın alıp tora.

Golivudnıñ 1964nçe yılında töşerelgän Topkapı filmı sarayğa dönya ülçämendä qızıqsınuın arttırdı. Xäzerge köndä  tarixı seriallar häm filmnar da dönya külämendä saraynıñ tanıtuwın yasıy häm monıñ arqasınnan yıl sayın kilüçeneñ sanı artıp bara.