Awrupa fäläqätkä taba bara

Könçığış Blokı tarqalğannan soñ dönya ber qotıplı torışqa äylänä. 1945nçe yılğı Yalta kileşüe belän dizayn itelgän dönya kilep citelgän torışta citdi tığılğanlıq yäşi.

Sloveniyanıñ 1990nçı yılnıñ 2nçe iyül’ könne bäysezlegen iğ’lan itüe belän bergä Yugoslaviyada watandaşlar suğışı başlıy häm Yalta tärtibeneñ axırınıñ başlanğıçı bula.

Bu axır bik qanlı bula. Bosniya-Hersegovinada möselmannarğa qarşı tarixnıñ iñ zur genośidı yasala. Bu genośid Awrupanıñ küzläre aldında, xätta qayber küpläp üterülär Awrupa xärbiläreneñ küzätüendä diyärlek başqarıla.

Niderland xökem çığaru organnarı 2014nçe yılnıñ iyül’ ayında üz il ğaskäreneñ Srebreniśada 10 meñ tiräsendä möselman bosniyalını serblarnıñ üterüennän cawaplı buluı qararına kilä.

Demokratiyanıñ, keşe yäşäyeşe izgelegeneñ üzäge buluın raslawçı Awrupa serblarnıñ küpläp üterüennän qotılu öçen üzlärenä sıyınırğa teläwçe 500 meñnän kübräk bosniyälegä işeklären yabıp quya. Awstriya, Germaniya häm İtaliya 2nçe Bötendönya suğışınnan soñ berençe märtäbä atna buyı häm täwlek buyı nigezenä tayanğan çik buyı patryulen häm tuqtawsız iminlek sızığın buldıra. Qaçarlıq urın taba almağan bosniyäle tınıç xalıqnı serblar küpläp üterä.

NATOnıñ Yugoslaviya watandaşlar suğışına qatışuı – kümpeder däräcädä ömetlärne tudırğan ide. Qızğanıç, Amerika Quşma Ştatlarınıñ atom-töş qoralı raslawı belän 1991nçe yılda Ğiraqnı (Ğıyraqnı) häm annan soñ Äfğänstannı yawlap aluı  - dönyanı terror äyläneşenä kertä.

Bügen yäşängän terror waqiğalarınıñ (waqıyğalarınıñ) säbäp-näticä bäyläneşe monnan arı barı tik İslam häm Könçığış dönyasında ğına tügel, Könbatışta da citdi mäğnädä bäxäsläşelä. Säbäp häm näticä bäyläneşe niçek kenä bulmasın, bernindi terror törkeme yäki terrorçılıq êşçänlege gäyepsez dip kürenä alınmıy, kürsätelä alınmıy.

Terror ğamälläre yaqınça yöz yıl buyı böten dönyanıñ başında zur bäla bulıp tora.

Törkiyä Cömhüriyäte Däwlät başlığı Ärdoğan yıllar buyı Könbatış berlektäşlärenä qatğilap terrorçılıqnıñ çikne tanımawçılığın añlatırğa tırışa. Terrorçılıq belän êş yörtüçelärneñ ber kön şuşı bälanı üz işegendä tabaçağına iğtibarnı yünältä.

Törkiyä PKK häm anıñ Süriyä versiyası bulğan PYD-YPG oyışmalarına un meñnärçä watandaşın qorban birde. Ber kön Törkiyä iminlek köçläreneñ “PKK” häm anıñ bäyläneşle törkemnärenä oyıştırğan operaśiyälär waqıtında qulğa töşerelgän qorallar häm raketalarnıñ bötenese diyärlek Könbatışta yasalğan buluınıñ cawabı bulırğa tiyeş motlaq räweştä.

Yaqınça yartı ğasır Törkiyä üze genä terrorçılıq belän köräş alıp bara. Häm şuşı köräşendä şaqtıy Könbatış berlektäşe üzen yalğız qaldırdı.

Monnan tış häm NATOda häm dä säyäsi wä säwdä bularaq Törkiyä belän berlektäş bulğan şaqtıy Awrupa ile bügen terrorçılarğa sıyınır urın täêmin itä.

Uzğan aylarda Törkiyä ğaskäre êçendäge “Fätullahçı” terrorçı ofiśerlar Törkiyädä tüntäreleşkä kereşte, yözlärçä keşene üterde, meñnärçäsen yaraladı. Häm bu qadär tınıç xalıqnı ütergän şuşı terrorçı ofiśerlar Germaniya belän ber rättän şaqtıy Awrupa däwlätendä qızıl keläm cäyelep diyärlek qarşı alındı.

Törek däwläte küp tapqırlar Germaniya üzendä totqan 4500 tiräsendä terrorçınıñ häm terrorçılıqta gäyeplänüçeneñ qaytarıluın soradı. Alman xökümäte häm däwläte isä här säfärendä monı işetmämeşkä salındı.

Törkiyädä ber êşmäkärne üterüen böten dönya belgän terrorçı Fähriyä Ärdal 20 yıldır Bel’giyädä qunaq möğamäläsen kürä diyärlek. Törkiyädä ğaskäri, poliśiya, balaçağa, xatın-qız häm qartlarnı ütergän böten terrorçılarnıñ Könçığış illärendä tügel dä, Awrupada urnaşa aluınıñ cawabı bulırğa tiyeş.

Ämma şuşı qapma-qarşılıqqa qarağız: Könbatış dönyası, bigräk tä Awrupa gel Könçığışnı terrorçılıqqa çığanaq buluda gäyepli. Bik qızıqsınam: Könbatış berlektäşlärebez bu qapma-qarşılıqlarnı üz balalarına niçek añlata alır mikän?

Terrorçılıq wäxşi yözen Törkiyäneñ berlektäşe bulğan Angliyada kürsätte uzğan könnärdä. Annan êlek Şveśiya, Germaniya, Bel’giya, Franśiya kebek Awrupanı Awrupa itep qılğan illärneñ şähärlärendä terror şuşı wäxşi yözen kürsätte. Tınıç xalıqtan yözlärçä gäyepsez keşene küpläp üterde.

Moñarçı Könçığış şähärlärendä häm başqalalarında bombalar şartlıy, gäyepsez keşelär, tınıç xalıq ülä ide. Ämma bügen Könbatış başqalaları da Könçığıştağılar qadär terror höcümnärenä açıq wazğiyättä.

Terror monnan arı ber üzäktän yäki bilgele ber töbäktän çığıp dönyağa cäyelgän cinayät buludan çığa. Cirle häm regional’ buluçılar belän ber rättän ber keşelek terrorçı höcümnär belän bäyle xäbärlärne uqıy başladıq. Bu xastalıq tora-bara dönyağa cäyelä kebek toyıla.

Çönki dönyanıñ köçleläre ğadellek, ğadälät mexanizmınıñ döres itep êşläwe urınına üz milli häm säyäsi mänfäğätläre belän qurquların alğı planda tota. Häm bu tırışular bilgele keşe cämğiyätlären häm äğzalären qırıslıqqa yünältä. Sovet rejimınıñ cäyelderelüe öçen başqarılğan qanlı terror ğamälläre “inqilapçı köç” iseme belän yäşertelep legal’läşterelergä tırışıla ide. Yuğisä bügenge köndä terrorçılıq üzen başqa isem belän yäşertü ixtıyacın da xätta xis itmi.

Terrorçılıq dönyanı häm keşe yäşäyeşen bu räweşle totıq itep alğan çorda Awrupa Berlege äğzase illär, qızğanıç, şaqtıy terror oyışmasına qoçağın açqan wazğiyättä. Törkiyä, Ğiraq (Ğıyraq), İran yäki Süriyäle meñnärçä tınıç xalıqnı küpläp ütergän yäisä alarnıñ ülem boyırığın birgän terrorçılar bu illärdä urnaşa ala.

Xätta Awrupalı berlektäşlärebez terrorçılıq mäs’äläsendä şul çaqlı qurqusız xäräkät itälär ki, 2016nçı yılnıñ 15nçe iyül’ könge tüntäreleş kereşüen yasap, yözlärçä tınıç xalıqnı ütergän törek ofiśerlarına häm generallarına işeklären axırına xätle açalar.

Törkiyädä qorğan tozaqlar belän keşeneñ tormışın tar-mar itkän, şaqtıy keşeneñ ülemenä säbäp bulğan sud’ya häm prokuror cöbbäsen kiygän terrorçılarğa diplomatik pasportlar birälär häm alarnı ğadälätkä tapşırmıylar. Xälbüki, ğadälätkä qarşı yasalğan här qarşılıq kürsätü motlaq räweştä cämğiyävi, ictimaği xozursızlıqqa säbäp bulaçağı /sośiologik ber çınbarlıq.

Mullıq êçendä yäşäwçe keşelärneñ individual’ terror ğamällären yasawı yäki “DEAŞ”qa quşıluı barı tik “çitläşterü, yat itü” belän genä açıqlana alınmıy. Keşelärneñ ğadälätkä bulğan ixtıyacların qanäğätländermäw dä qırıslıqqa işeklärne aça. Häm bügen, qızğanıç, Awrupa Berlege äğzase şaqtıy il üz totışları arqasında üz fäläqatlären äzerli.

Ärdal Şimşäk