İzrail iminlegeme, yuğisä êkspansionizmımı?

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Terminologiya êçtälekne dä bilgeli. Süzlär ber mäs’älägä qaysı küzlektän çığıp qarawıbıznı, ul mäs’älägä nindi totış kürsätüebezne häm närsäne problema yäisä çişeleş bularaq kürüebezne açıqlıy.

Global’ perspektiva” tapşıruınıñ bügenge çığarılışında Änkara Yıdırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul’tetı dekanı professor doktor Kudrät Bülbülneñ “İzrail iminlegeme, yuğisä êkspansionizm mı?” isemle añlatmasın täq’dim itäbez.

Ürnäk birep uziq, basınqı İslam süzen alsaq, İslam turında süz barır. Moňa tuqtalsaq, dorfa räweştä radikal’, qırıs, cihadist, fanatik İslam törläre dä bar, läkin alar arasınnan basınqı, tınıç İslamnı saylarbız. Bu oçraqta basınqı könbatış süzen qullanğanda könbatış keşelekkä salğan şaqtıy zıyan bulsa da, basınqı bulğan çaqta könbatış keşelekkä kertkän öleşlärgä iğtibarnı yünältep, tınıç könbatış ixtıyacına basım yasarbız.

Yaqın Könçığışqa qarağan analizlarda ayıruça Süriyä krizisında ike citeşsezlek iğtibarnı cälep itä. Berençese – qaywaqıt Yaqın Könçığışta İzrail digän il yuq kebek aňlatmalar yasala. Süriyä krizisında da bulğanı kebek Yaqın Könçığıştağı krizislar bu il belän bäyle tügel kebek İzrail iğtibarsız qala ala. Yuğisä İzrailneň qorıluınnan soň Yaqın Könçığış xalıqları bälki dä tarixlarınıň iň tınıçsız çorın kiçerä. Süriyä krizisında da yänä İzrail täêsire qayçaq onıtıla yäisä onıttırıla. Bu wazğiyätneň barlıqqa kilüen Yaqın Könçığış xalıqları belmägän kebek İzrailneň tawışsız häm tirännän säyäsäteneň täêsire bula ala. Başınnan birle Süriyä krizisında yuğaltuğa duçar bulğan illär şaqtıy. Läkin bu krizista iň küp qazanğan il – İzrail. Çönki krizista yanaw bularaq xis itkän barlıq illärneň nigezläre qaqşağan. Süriyä belän ber rattan İran, Törkiyä, Ğaräp illäre bu krizistan citdi zarar kürä. Monnan alda fälästinlelärneň xaqlı däğwaları yanında bulğan qayber Farsı qultığı illäre bügenge köndä İzrail belän ber blok barlıqqa kitergän kebek kürenä.

Ikençe yaqtan İzrailneň xalıqara cämäğat’çelek, keşe xoquqların yaqlaw oyışmaları, dönyaküläm wöcdan qarşı çıqqan keşe xoquqların bozuları, êkspansionist säyäsätläre bar iğtibar Süriyägä yünälgäne öçen äzräk reaksiya kürä.

Aňlatmalardağı ikençe citeşsezlek isä – ğomümän Yaqın Könçığış, ayırım alğanda Süriyä krizisı bäyläneşendä İzrailğa iğtibarsız qalmaw belän problemanı İzrailneň iminlegen açıqlawçı totışlar. Könbatış häm Yaqın Könçığış analizlawçıları aňlatmalarında İzrail iminlegenä urın birä. Mäs’älägä Izrail iminlege perspektivasınnan küz salsaq, Yaqın Könçığışta başqarılğan distälärçä xatalar, İzrail bügengä qadär başqarğan şaqtıy zolım legalläşterelgän kebek kürenä. Çönki mäs’älä iminlek mäs’äläse ikän tabiği bularaq här il üzenä qarağan qurqınıçlarğa qarşı kiräkle çaralarnı kürergä mäcbür. Monda ber il bu çaralarnı kürgändä ülçäwsez totış kürsätüdä, keşe xoquqların bozuda tänqit’länä alına.

Yartı ğasırdan artıq waqıt buyı Yaqın Könçığıştağı problema İzrail iminlege tügel, ä İzrailneň êkspansionizmı. Mediada yış räweştä urın aluçı häm 1947 yıldan bügengä qadär İzrailneň cirlären ni qadär kiňäytüen çağıldıruçı karta bu çınbarlıqnı açıq räweştä kürsätep tora. 1946 yılda yähüdlär Fälästin cirlärendä bilgele toraq punktlarında yäşägändä bügenge köndä wazğiyät üzgärde. Bu karta fälästinlelärneň tormış alannarınıň ni qadär tarayuınıň, yäşägän urınnarınıň açıq törmägä äylänüeneň kürsätkeçe. Jurnalist Mäxmät Akif Ärsoynıň “Xıyalıň närsä?” sorawına Ğazzäle ber yeget tübändäge cawapnı qaytardı: “Maşinada İzrail tarafınnan bernindi kontrolgä tuqtalmıyça säğatenä 180 çaqrım tizlek belän yartı säğat baru.”

Ikençe yaqtan İzrailneň bügenge çiklärendä qalaçağına bernindi işarät yuq. Qayber yähüdlärneň qarşı çığuına qaramastan fanatik rasaçı häm sionist yähüdlärneň “Böyek İzrail idealı” artınnan çabuları yäşeren tügel. Internettağı keçkenä ber tikşerenü bu çınbarlıqnıň kürelüe öçen citärle. “Böyek İzrail idealı” qısalarında sionist yähüdlär Diclä häm Färat yılğasına qadär ğaräplär, kördlär, töreklär häm qalğan êtnik törkemnär yäşägän töbäklärneň üzläre öçen wägdä itelgän cirlär buluın däğwa itä. Bügenge köndä Süriyä krizisı bäyläneşendä iň küp totrıqsızlıq ta bu rasaçı yähüdlär telägän cirlärdä küzätelä.

Izrail qorılğannan bügengä qadär alıp barğan säyäsätlärgä yäisä bügenge regional’ säyäsätlärenä küz salğanda İzrailneň däwamlı höcümçe säyäsät alıp baruı ap-açıq. Izrail iminlege süze qorılğannan bügengä qadär alıp barğan höcümçe häm êkspansionist säyäsäten yäşeren tota. Bu arqada döres terminologiya İzrailneň iminlege tügel, ä İzrail êkspansionizmı bula.