ترکیه و چشم انداز تمدن جهانی -33- یک موضع مطمئن و به دور از روحیه شکست

طی هفته های گذشته از سه نوع موضع گیری در برابر غرب یعنی تسلیم، امتناع و موضع ای توام با عقل سلیم نام بردیم.

تسلیم و امتناع دو مبحث مجزا از یکدیگر هستند که به عنوان دو موضع مخالف مشاهده میشود. در عین حال مابین این دو موضع، رابطه نزدیکی وجود دارد. هر یک از این دو موضع ممکن است در بین مهاجرین و مسلمان مقیم در غرب، برای خود مشروعیت ایجاد کند. قشر تسلیم شده که از ارزشهای خود به کلی دور و در داخل جامعه ای که در آن زندگی میکند، گم شده است، میتوانند برای قشر امتناع کننده منبع مشروعیت باشد. عکس این نیز صادق است. قشر امتناع کننده که به طور کلی از جامعه ای که در زندگی میکند دور شده و با آن مخالف است، ممکن است به سوی تسلیم سوق بیابد. از سوی دیگر، از آنجایی که تسلیم و امتناع هیچ کدام مقولات فطری نیستند، ممکن است چندان نیز قابل درک نباشند. تسلیم و امتناع نگرش های افراطی محسوب میشوند و شاید برای افرادی که از آنها پیروی میکنند، هر روز نیاز به مشروعیت داشته و با گذشت هر روز افراد خود را ملزم به متقاعد شدن در قبال آنها بدانند. در صورت عدم درک کامل، احتمال انتقال پذیری این دو رویکرد وجود دارد. چنانچه احتمال انتقال پذیری از تسلیم به امتناع و از امتناع به تسلیم وجود خواهد داشت. این وضعیت میتواند گرایش قشر ضد دین و ضد ارزشهای دینی که در کشورهای غربی کافه بار داشته، الکل مصرف کرده و به کلی آسیمیله شده اند به سازمان تروریستی داعش را توجیه کند.

هم تسلیم و هم امتناع و هم کسانی که از این نگرش ها پیروی میکنند، هیچ وجه مثبتی برای جوامعی که در آن زندگی میکنند، ندارند.

رویکردی که امروز در غرب بدان نیاز است، فراتر از تسلیم و امتناع، رویکرد توام با عقل سلیم و یا مطمئن است که از سوی سعید حالیم پاشا مطرح شد. آنچه که باید به آن تاکید کرد این است که سعید حالیم پاشا، در دوره جنگ جهانی اول به رغم بی رحمی ها، محاصره و همچنین انتقادات شدیدی که در مورد غرب مطرح میشد، رویکردی بدور از واکنش پذیری و توام با عقل سلیم را مطرح کرد که حتی امروز نیز بسیاری از متفکرین بدان نایل نشده اند.

اساسا منبع اصلی تسلیم و امتناع در جوامع غربی، شرایط موجود در این جوامع میباشد. علاوه بر این، اغلب، مهاجرین تلاش میکنند تا رویکرد تسلیم و امتناع را در چارچوب ایدئولوژی، فرهنگ و دینی که بدان منصوب هستند توجیه کنند.

با نگاهی به این مسئله از منظر مسلمانان، دینی که ادعای حل مسائل بشر از حضرت آدم تا آخرین انسان را مطرح میکند، نمیتواند به هیچ وجه آنتی و یا ضد چیزی باشد. خود آن ذاتا یک ادعا، نگرش و امکان، حتی اراده ای سازنده است. موضع گیری بر اساس ضدیت با چیزی در معنای مرکز قرار دادن آن چیز است. اسلام در زمینه ایمان کلیه باورها را رد کرده و با "لا" آغاز میشود. در حیات یک مومن، علم، به مثابه گمشده اوست.گفته شده که اگر علم در چین باشد، باید آن را جستجو کرده و یافت. علم چیست؟ علم، دانش، اطلاعات، تکنیک، روش و اجراست.

رابطه پیامبر (ص) با جامعه جاهلیت، در این زمینه میتواند راهنمای خوبی برای ما باشد. چرا که جامعه جاهلیت در مکه، پست ترین نقطه بشر به شمار میرفت. رابطه ای که حضرت محمد (ص) با این جامعه برقرار کرد، چراغ راهی برای برقراری ارتباط با دیگر جوامع خواهد بود. میتوان گفت که حضرت محمد با جامعه جاهلیت مکه سه نوع ارتباط برقرار کرده است. برخی از اقدامات پیامبر مشابه جامعه جاهلیت مکه بود. در حالیکه برخی از رفتارها، طرز پوشش و مدل ریشش هیچ تفاوتی با جامعه جاهلیت نداشت. پیامبرمان در این زمینه تغییراتی را ایجاد نکرده بود. حتی با برخی از اقداماتش آنچه را که جامعه جاهلیت مکه انجام میدادند، اصلاح کرده و تغییر میداد. به عنوان مثال پیامبر ریش خود را  کوتاه میکرد. پیامبر با برخی از اقداماتش نیز رفتارهای جامعه جاهلیت را به کلی نفی میکرد.

این نگرش سه گانه حضرت محمد (ص) که میتوان از آن به عنوان رویکرد تحلیلی نام برد، امروزه در توضیح دیدگاه شرق، غرب، شمال ، جنوب، مدرنیته، پست مدرنیته، جهانی شدن و همه عرصه های زندگی بسیار حائز اهمیت است. رویکرد تسلیم، اتحاد ما را صلب میکند. رویکرد امتناع نیز جوانان ما را به جریان های افراطی نظیر داعش سوق میدهد. در همین راستا، "اصل در اشیاء اباحه است" در حقوق عثمانی بسیار حائز اهمیت است. بر اساس Mecelle کتاب احکام و حقوق عثمانی، اصل در طبیعت و حیات، آزادی است. این دیدگاه امروز برای کسانی که دچار روحیه شکست شده اند بسیار مهم تلقی میشود.

واکنش هایی که در دوره های تنظیمات نشان داده میشد، معمولا حول محور واکنش پذیری و تسلیم میچرخید. در همین راستا ارزیابی و رویکردهای مربوط به دوره تنظیمات،  منحصر به آن دوره نیست. نتایج روندی را که از دوره تنظیمات آغاز شد، امروز نیز تجربه میکنیم. امروزه در قبال روند های در حال جریان واکنشی نشان داده میشود که در دوره تنظیمات نشان داده میشد. حال آنکه در برابر روند های متغییر و چند جانبه نمیتوان تنها تماشاچی بود. اینها روندهایی است که افراد، گروه ها و حتی کشورها را تحت تاثیر قرار داده و دچار مشکل میکند. با نگاه از این چشم انداز خواهیم دید که چه در گذشته در خصوص مدرنیته غرب و چه امروز در زمینه اتحادیه اروپا و روند جهانی شدن، قادر به پیروی از یک موضع پرمفهوم نشده ایم. در اینجا از ایجاد هوشیارانه یک آلترناتیو سخن رانده نشده است. در برخی مواقع قطعا آلترناتیوی ایجاد خواهد شد. ولی ایجاد آلترناتیو در هر وضعیتی میتواند به مثابه انزوا و دوری از توسعه باشد.

در همین راستا با هر آنچه که با آن مواجه میشویم، بجز رویکرد تسلیم و امتناع باید از یک نگرش تحلیلی پیروی کنیم.

از سوی دیگر نباید به زندگی و موضوعات با دید یک مسئله بغرنج نگاه کرد. اسلام نه دین دشواری بلکه سهولت و نه دین غیرعادی بودن و افراطی گرایی بلکه دین عادی بودن ذذذو اعتدال است.

در نتیجه، باید در برابر وقایع، مفاهیم و مسائل، بدون تسلیم شدن به روحیه شکست، در چارچوب ارزش هایی که از آن برخورداریم از رویکردی مطمئن پیروی کنیم. داستان راهپیمایی ما از خراسان به آناتولی و از آنجا نیز به اروپا این است. در مواجهه با فرهنگهای مختلف بدون از دست دادن ارزشهایمان، غنی تر شده ایم. همانند گلوله برفی که با هر غلط بزرگتر میشود، رویارویی با هر نوع تفاوت، منشا غنایمان شده است، نه ترس هایمان. راه حل آنقدرها هم که به نظر میرسد، دشوار نیست. به گفته مولانا "دل چو پرگار به هر سو دورانى مى‌کرد / و اندر آن دایره، سرگشتۀ پا بر جا بود" باید از سویی آن پایی که هویت و ارزشهایمان را در بر دارد پا برجا نگاه داشته و از سویی دیگر نیز دنیای ذهنمان را توسعه ببخشیم. و از همه تفاوت های که میتوانند زندگی مان را آسان کنند، استقبال کنیم.

حال آنکه آیا یک موضع گیری صحیح و به جا، میتواند همه مشکلات را حل کند؟ آیا قادر است ما را  به ساحلی که باید بریم، برساند؟ به این مبحث ادامه خواهیم داد.

نویسنده

پروفسور قدرت بلبل 

رئیس دانشکده علوم سیاسی دانشگاه ییلدیریم بیاضیت

Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Kudret BÜLBÜL